رودخانه‌های سراسر جهان اکنون با تهدیدی نادیدنی اما جدی روبه‌رو هستند: آلودگی با آنتی‌بیوتیک‌ها. پژوهشی تازه از دانشگاه مک‌گیل، ابعاد گسترده این آلودگی را آشکار کرده است.
برآوردها نشان می‌دهد رودخانه‌ها هر ساله حدود ۸٬۵۰۰ تن آنتی‌بیوتیک دریافت می‌کنند، که معادل تقریبا یک‌سوم مصرف انسانی این داروهاست. سیستم‌های فاضلاب که برای تصفیه و پاک‌سازی طراحی شده‌اند، قادر نیستند مانع از ورود این باقی‌مانده‌ها به منابع آبی طبیعی شوند.
در نتیجه، آثار آنتی‌بیوتیک‌ها در آب باقی می‌ماند و سلامت انسان و حیات آبزیان را در معرض خطر قرار می‌دهد.
عبور آنتی‌بیوتیک‌ها از مسیرهای رودخانه‌ای
منشأ آلودگی: فاضلاب‌های بیمارستانی و خانگی
جریان ورود آنتی‌بیوتیک‌ها به سیستم رودخانه‌ای متوقف نمی‌شود. باقی‌مانده‌هایی از بیمارستان‌ها، خانه‌ها و کارخانه‌های داروسازی به رودخانه‌ها نفوذ می‌کنند و با گذشت زمان، در آنجا انباشته می‌شوند.
دکتر هلوئیزا اهالت ماسدو، پژوهشگر فوق‌دکتری در دانشگاه مک‌گیل و نویسنده اصلی این مطالعه می‌گوید:
«اگرچه مقدار باقی‌مانده‌ها از هر آنتی‌بیوتیک جداگانه بسیار کم است و در بسیاری از رودخانه‌ها سخت تشخیص داده می‌شود، اما مواجهه محیطی مزمن و تجمعی با این مواد همچنان می‌تواند برای سلامت انسان و اکوسیستم‌های آبی خطرناک باشد.»
آنتی‌بیوتیک‌ها، رودخانه‌ها و سلامت انسان
تأثیرات حتی در غلظت‌های پایین
حتی در غلظت‌های بسیار پایین، باقی‌مانده‌های آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند زندگی آبزیان را مختل کنند. ماهی‌ها، جلبک‌ها و جوامع میکروبی همگی از مواجهه مزمن با این ترکیبات آسیب می‌بینند.
تجمع این باقی‌مانده‌ها می‌تواند تنوع طبیعی میکروبی را بر هم زده و موجب شکل‌گیری باکتری‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک شود. با گذشت زمان، این تغییرات در سراسر زنجیره‌های غذایی گسترش می‌یابد.
آموکسی‌سیلین: آلاینده اصلی
شایع‌ترین آنتی‌بیوتیک در آب‌های آلوده
آموکسی‌سیلین، یکی از پرمصرف‌ترین آنتی‌بیوتیک‌ها، به‌عنوان آلاینده اصلی در رودخانه‌ها شناسایی شده است. پژوهشگران با استفاده از مدلی جهانی که با داده‌های ۸۷۷ نقطه از رودخانه‌های مختلف تأیید شده، نقاط بحرانی آلودگی را مشخص کرده‌اند.
در منطقه جنوب شرق آسیا که مصرف آنتی‌بیوتیک در حال افزایش است، خطرات بیشتری وجود دارد. تأسیسات ضعیف تصفیه فاضلاب در این مناطق قادر به کنترل آلودگی ناشی از آموکسی‌سیلین نیستند و این باقی‌مانده‌ها به سطح خطرناکی در رودخانه‌ها می‌رسد.
پیامدهای ناخواسته زیست‌محیطی
استفاده ضروری، اثرات غیرقابل پیش‌بینی
هرچند آنتی‌بیوتیک‌ها برای درمان بیماری‌ها ضروری هستند، اما تأثیرات ناخواسته زیست‌محیطی نیز دارند. محققان تأکید دارند که این مطالعه برای هشدار در مورد مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها انجام نشده، بلکه هدف آن برجسته کردن پیامدهای ناشناخته برای محیط‌زیست رودخانه‌ای است.
برنارد لهنر، نویسنده همکار این مطالعه می‌گوید:
«ما به آنتی‌بیوتیک‌ها برای درمان‌های جهانی نیاز داریم، اما نتایج ما نشان می‌دهد که ممکن است اثرات ناخواسته‌ای بر محیط‌زیست آبی و مقاومت دارویی وجود داشته باشد، که نیازمند تدوین راهکارهای مدیریت و کاهش این پیامدهاست.»
منابع نادیده‌گرفته‌شده آلودگی
سهم بزرگ مزارع دامی و کارخانه‌های دارویی
مطالعه حاضر منابعی مانند مزارع دامی و کارخانه‌های دارویی را در نظر نگرفته است، در حالی که این دو از بزرگ‌ترین عوامل باقی‌مانده‌های آنتی‌بیوتیکی در محیط هستند. با این حال، یافته‌ها نشان می‌دهد که حتی مصرف انسانی به‌تنهایی باعث آلودگی گسترده‌ای شده است.
جیم نایسل، استاد مهندسی محیط‌زیست در دانشگاه مک‌گیل می‌گوید:
«نتایج ما نشان می‌دهد که آلودگی آنتی‌بیوتیکی ناشی از مصرف انسانی به‌تنهایی مسئله‌ای بحرانی است، که احتمالاً با ورود ترکیبات مشابه از منابع دامپزشکی یا صنعتی تشدید خواهد شد.»
بیشترین آلودگی آنتی‌بیوتیکی در رودخانه‌ها
کشورهایی با بیشترین دُز آنتی‌بیوتیک
هند، چین و پاکستان حدود ۴۷ درصد از رودخانه‌هایی را تشکیل می‌دهند که بالاترین غلظت آنتی‌بیوتیکی را دارند. در مناطق پرجمعیت، سیستم‌های ناکارآمد فاضلاب نمی‌توانند با مصرف فزاینده آنتی‌بیوتیک‌ها مقابله کنند.
برآوردها نشان می‌دهد حدود ۷۵۰ میلیون نفر در نزدیکی این رودخانه‌های آلوده زندگی می‌کنند و در معرض تماس با آب‌های آلوده به آنتی‌بیوتیک قرار دارند.
پایش و راهکارهای کاهش آلودگی
نظارت هدفمند و ارتقاء زیرساخت‌ها
برنامه‌های پایش، نقش کلیدی در مبارزه با آلودگی رودخانه‌ای دارند. شناسایی نقاط بحرانی آلودگی، امکان مداخله هدفمند را فراهم می‌کند و از تخریب بیشتر محیط‌زیست جلوگیری می‌کند.
نایسل تأکید می‌کند:
«برنامه‌های پایش برای شناسایی آلودگی شیمیایی یا آنتی‌بیوتیکی در آبراه‌ها ضروری هستند، به‌ویژه در مناطقی که مدل ما نشان داده در معرض خطر قرار دارند.»
با این حال، صرف شناسایی کافی نیست. ارتقاء تصفیه‌خانه‌های فاضلاب به‌ویژه در کشورهای کم‌درآمد که فاضلاب تصفیه‌نشده مستقیم وارد رودخانه‌ها می‌شود، ضروری است.
راهکارهای فنی برای کاهش آلودگی
استفاده از سیستم‌های پیشرفته فیلتراسیون می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی غلظت آنتی‌بیوتیک‌ها را کاهش دهد و از سلامت انسان و حیات آبزیان محافظت کند.
یک بحران جهانی زیست‌محیطی
ضرورت راهبردهای جامع جهانی
آلودگی آنتی‌بیوتیکی رودخانه‌ها به‌عنوان یک بحران جدی زیست‌محیطی شناخته شده است. مطالعه دانشگاه مک‌گیل، ضرورت اقدام فوری و اجرای راهبردهای جامع را یادآور می‌شود.
مقابله با این بحران نیازمند رویکردی چندبُعدی است که شامل پایش هدفمند، ارتقاء زیرساخت‌های تصفیه فاضلاب و کاهش مصرف غیرضروری آنتی‌بیوتیک‌ها باشد.
در غیر این صورت، باقی‌مانده‌های دارویی به انباشت خود در رودخانه‌ها ادامه می‌دهند و سلامت انسان و تنوع زیستی را با تهدیدی جدی روبه‌رو خواهند کرد.
این مطالعه در نشریه علمی PNAS Nexus منتشر شده است.
