دانشمندان نسبت به خطرات مرگبار «سلول‌های آینه‌ای» (Mirror Cells) هشدار داده‌اند؛ ساختارهایی زیستی که اگر در طبیعت آزاد شوند، می‌توانند پیامدهایی در مقیاس سیاره‌ای ایجاد کنند. کیت آدامالا، زیست‌دان دانشگاه مینه‌سوتا، اعلام کرده است که به‌دلیل ریسک‌های بالقوه، تحقیقات خود را در این زمینه متوقف کرده است.
آغاز ماجراجویی علمی خطرناک
در سال ۲۰۱۹، آدامالا و تیمش از بنیاد ملی علوم ایالات متحده (NSF) مبلغ ۴ میلیون دلار بودجه دریافت کردند تا پروژه‌ای جاه‌طلبانه را آغاز کنند: بررسی امکان معکوس‌سازی ساختار تمام مولکول‌های زیستی موجود در طبیعت.
ایده‌ی «سلول آینه‌ای» قرار بود سرنخ‌هایی تازه درباره منشأ حیات در اختیار دانشمندان بگذارد و شاید مسیر درمان بیماری‌های صعب‌العلاج را هموار کند. اما هرچه تحقیقات پیش رفت، پرسش‌های هولناک‌تری مطرح شد:
- اگر این سلول‌های معکوس‌شده در محیط طبیعی رها شوند و به شکل کنترل‌نشده گسترش یابند چه می‌شود؟
- اگر وارد بدن انسان شوند و سیستم ایمنی نتواند آنها را شناسایی کند چه خواهد شد؟
آدامالا در مصاحبه‌ای گفت:
«ما ناگهان متوجه خطر نشدیم؛ اما با افزایش پرسش‌ها و نداشتن پاسخ‌های قطعی، کم‌کم ابعاد تهدید را درک کردیم.»
سلول آینه‌ای چیست؟
در زیست‌شناسی، پدیده‌ای به نام «کیرالیت» یا دست‌سانی (chirality) وجود دارد که مشخص می‌کند یک مولکول راست‌دست است یا چپ‌دست. به‌طور طبیعی، DNA و RNA ساختاری راست‌دست دارند، در حالی که پروتئین‌ها چپ‌دست هستند. همان‌طور که یک دستکش راست برای دست چپ مناسب نیست، این مولکول‌ها نیز فقط با ساختارهای هم‌جهت خود تعامل دارند.
ایده سلول آینه‌ای این بود که تمام این ساختارها معکوس شوند. نتیجه، سلولی خواهد بود که هیچ‌کدام از موجودات زنده‌ی فعلی قادر به تعامل با آن نیستند؛ سلولی «نامرئی» و بالقوه «مصون از هر تهدید طبیعی».
دیوید رلمن، میکروبیولوژیست دانشگاه استنفورد، این احتمال را چنین توصیف می‌کند:
«چنین ارگانیسمی می‌تواند در ابعادی گسترش یابد که انسان، حیوان، گیاه و حتی میکروب را نابود کند — یک سناریوی واقعی از آخرالزمان زیستی.»
هشدار جهانی دانشمندان
در سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۴، آدامالا و رلمن گروهی متشکل از ۳۸ متخصص را گرد هم آوردند. حاصل این همکاری، گزارشی ۳۰۰ صفحه‌ای بود که در دسامبر ۲۰۲۴ در مجله Science منتشر شد و عنوان آن «مواجهه با خطرات زندگی آینه‌ای» بود.
در این گزارش پیش‌بینی شد که ساخت «ارگانیسم‌های آینه‌ای» ممکن است طی ۱۰ تا ۳۰ سال آینده ممکن شود. یافته‌های کلیدی گزارش شامل این موارد بود:
- باکتری‌های آینه‌ای می‌توانند بدون هیچ شکارچی طبیعی، در محیط گسترش یابند.
- سیستم ایمنی انسان ممکن است قادر به شناسایی آنها نباشد.
- آنتی‌بیوتیک‌های فعلی بر آنها بی‌اثر خواهند بود، زیرا این داروها برای مولکول‌های طبیعی طراحی شده‌اند.
در نتیجه، آدامالا تصمیم گرفت بودجه خود را تمدید نکند و آزمایشگاهش را از پروژه خارج کند.
جامعه علمی دو پاره شد
در سپتامبر ۲۰۲۵، در کنفرانس «زندگی مصنوعی و ایمنی زیستی» در دانشگاه منچستر، بحث‌ها به اوج رسید. برخی دانشمندان خواستار ممنوعیت کامل چنین پژوهش‌هایی شدند. اما گروهی دیگر معتقد بودند که «مولکول‌های آینه‌ای» می‌توانند برای پزشکی سودمند باشند.
مایکل کی، زیست شیمیدان دانشگاه یوتا، هشدار داد که نباید درباره این پدیده دچار سوءبرداشت شد:
«مولکول‌های آینه‌ای خطرناک نیستند، فقط متفاوت‌اند. آنها در برابر تجزیه مقاوم‌اند و می‌توانند در داروهای نسل جدید به‌کار روند.»
با این حال، او اذعان کرد که ساخت ساختارهایی مانند «ریبوزوم آینه‌ای» می‌تواند آغازگر حیات آینه‌ای باشد:
«این کار شبیه باز کردن جعبه پاندورا است؛ وقتی در آن را باز کنیم، دیگر نمی‌توانیم ببندیم.»
مرز باریک علم و فاجعه
جان گلس از مؤسسه J. Craig Venter در لاجولا که روی سلول‌های مصنوعی طبیعی‌گرا کار می‌کند، گفت چنین سلول‌هایی معمولاً در اکوسیستم بی‌خطرند، چون مانند ویروس‌ها به‌وسیله سازوکارهای طبیعی کنترل می‌شوند.
اما او هشدار داد که توسعه ساختارهایی مانند «ریبوزوم آینه‌ای» یا «غشای سلولی آینه‌ای» ممکن است بشریت را وارد مسیری بدون بازگشت کند:
«خط قرمز باید همین‌جا کشیده شود. اگر از ریبوزوم آینه‌ای جلوتر برویم، دیگر راه بازگشتی وجود نخواهد داشت.»
فراخوان برای خودنظارتی علمی
در فوریه ۲۰۲۵، حدود ۱۰۰ دانشمند، نهاد تأمین مالی و سیاست‌گذار بیانیه‌ای مشترک امضا کردند که در آن آمده بود:
«تا زمانی که بی‌خطر بودن زندگی آینه‌ای به‌صورت قطعی ثابت نشده است، نباید چنین ارگانیسم‌هایی خلق شوند.»
با این حال، آدامالا معتقد است این محدودیت‌های داوطلبانه کافی نیست و باید قوانین الزام‌آور در سطح ملی و بین‌المللی تدوین شود.
او می‌گوید:
«همه موافق‌اند که نباید سلول آینه‌ای زنده ساخته شود، اما هنوز نمی‌دانیم خط توقف دقیقاً کجاست.»
رلمن در پایان تأکید می‌کند که این بحران می‌تواند فرصتی برای بازسازی اعتماد عمومی به علم باشد — اگر جامعه علمی پیش از آنکه خیلی دیر شود، خودش کنترل را به دست بگیرد.
به‌نظر شما علم باید تا کجا پیش برود؟ دیدگاهتان را در بخش نظرات بنویسید و این مقاله را با دیگر علاقه‌مندان علم به اشتراک بگذارید.
