خواب تنها برای استراحت بدن نیست. مغز در هنگام خواب حافظه را بازچینی می‌کند و این فرآیند می‌تواند مسیر جدیدی برای کاهش خاطرات بد و تجربه‌های آزاردهنده فراهم کند. پژوهش تازه‌ای نشان می‌دهد که می‌توان مغز را هنگام خواب به شکلی هدایت کرد که به جای یک خاطره منفی قدیمی، یک خاطره مثبت تازه را ترجیح دهد.
چگونه مغز بین خاطرات متضاد انتخاب می‌کند
این پژوهش بر مفهوم «رقابت میان خاطرات» تمرکز داشت. یک نشانه یا Cue می‌تواند یک کلمه، مکان یا بو باشد. اگر یک نشانه به دو تجربه متضاد وصل شود، مغز باید انتخاب کند که کدام خاطره «برنده» شود، معمولا خاطره تازه‌تر یا احساسی‌تر پیروز می‌شود.
نویسندگان مقاله که یافته‌های خود را در نشریه معتبر PNAS منتشر کرده‌اند، توضیح می‌دهند: «این روش توانست یادآوری خاطرات منفی را تضعیف کند و در عین حال تعداد ورودهای ناخودآگاه خاطرات مثبت را افزایش دهد.»
خواب و خاطرات منفی
پژوهشگران بررسی کردند که آیا پخش یادآوری‌های کوتاه در مرحله خواب غیر REM می‌تواند مغز را به سمت فعال‌سازی خاطره مثبت سوق دهد، بدون این‌که حافظه کلی را تضعیف کند.
هدف این نبود که خاطره منفی حذف شود، بلکه هدف این بود که هنگام مواجهه با نشانه، خاطره مثبت شانس بیشتری برای فعال شدن داشته باشد.
برای پایش دقیق رقابت میان خاطرات، از کلمات بی‌معنی به عنوان نشانه استفاده شد تا از هرگونه ارتباط طبیعی جلوگیری شود.
روش انجام پژوهش
مرحله اول: ساخت خاطرات منفی
در نخستین روز، شرکت‌کنندگان کلمات بی‌معنی را یاد گرفتند که به تصاویر ناخوشایند و منفی وصل شده بودند. سپس یک شب در خانه خوابیدند تا خاطرات منفی تثبیت شود.
مرحله دوم: افزودن خاطره مثبت
شب بعد، نیمی از همان کلمات با تصاویر مثبت مانند حیوانات، نوزادان و مناظر دلپذیر جفت شدند. این کار باعث ایجاد «رقابت» بین یک خاطره منفی قدیمی و یک خاطره مثبت جدید شد.
خواب غیر REM و فعال‌سازی انتخابی خاطرات
در شب دوم، پژوهشگران با استفاده از EEG مرحله خواب غیر REM را زیر نظر گرفتند. برخی از کلمات بی‌معنی در این مرحله آرام پخش شدند. شرکت‌کنندگان بیدار نشدند اما مغز آن‌ها واکنش نشان داد.
کلمات به دو گروه تقسیم شدند: موارد دارای رقابت (خاطره مثبت و منفی) و موارد دارای خاطره منفی تنها.
این طراحی به پژوهشگران اجازه داد بفهمند که آیا تحریک هنگام خواب فقط به خاطره مثبت کمک می‌کند یا این‌که خاطرات منفی را به شکل کلی ضعیف می‌کند.
نتیجه چه بود؟
صبح روز بعد، یادآوری خاطرات منفی برای کلماتی که هم‌زمان خاطره مثبت داشتند و در خواب پخش شده بودند کاهش یافت. اما برای کلماتی که تنها خاطره منفی داشتند، تحریک خواب تاثیری نداشت.
این یافته ثابت کرد که خواب‌سازی حافظه فقط به رقابت‌کننده مثبت کمک می‌کند نه این‌که محتوای منفی را به طور کلی از بین ببرد.
مزاحمت خاطرات مثبت
پژوهشگران همچنین «ورودهای ناخودآگاه» را اندازه گرفتند؛ لحظه‌هایی که هنگام تلاش برای یادآوری یک تصویر منفی، تصویر مثبت به ذهن وارد می‌شود.
برای کلماتی که رقابت داشتند و در خواب پخش شدند، خاطرات مثبت بیشتر وارد ذهن شدند. این مزاحمت برای کلمات دارای خاطره منفی بدون رقیب دیده نشد.
این موضوع نشان داد که تحریک خواب رقابت را مختل می‌کند و اجازه می‌دهد خاطره مثبت پیروز شود.
تغییر احساس اولیه نسبت به نشانه
پس از خواب، شرکت‌کنندگان نشانه‌ها را می‌دیدند و به سرعت احساس خود را مثبت یا منفی اعلام می‌کردند. برای نشانه‌های دارای رقابت، قضاوت سریع بیشتر به سمت احساس مثبت متمایل شد.
این مهم است چون قضاوت‌های سریع اغلب رفتار را تعیین می‌کنند. اگر نشانه‌ای کمتر منفی به نظر برسد، فرد ممکن است رفتار متفاوتی نشان دهد.
سیگنال‌های مغزی مرتبط با خاطرات منفی
EEG نشان داد که پاسخ‌های مغزی در دامنه «تتا» با تقویت خاطرات مثبت رابطه دارند. هرچه پاسخ مغز به نشانه در خواب بیشتر بود، یادآوری تصویر مثبت نیز قوی‌تر می‌شد.
این ارتباط نشان می‌دهد که مغز هنگام شنیدن نشانه در خواب، فعالانه خاطره مثبت را بازپخش و تقویت می‌کند.
مدل تصمیم‌گیری مورد استفاده
برای تحلیل فرآیند انتخاب، از مدل «تجمع شواهد» استفاده شد. این مدل رفتار مغز را مانند جمع‌آوری شواهد به سمت دو گزینه می‌بیند: مثبت یا منفی.
پس از تحریک در خواب، سرعت حرکت ذهن به سمت گزینه «مثبت» برای کلماتی که رقابت داشتند افزایش یافت. یعنی مغز زودتر و با اطمینان بیشتر این نشانه‌ها را مثبت تشخیص می‌داد.
طراحی دقیق پژوهش
حدود سه دهه شرکت‌کننده مراحل رفتاری و EEG را تکمیل کردند. هر فرد کنترل داخلی بود. برخی کلمات تحریک شدند، برخی نشدند. برخی کلمات رقابت مثبت و منفی داشتند، برخی تنها خاطره منفی داشتند.
محدودیت‌های پژوهش
این مطالعه از خاطرات مصنوعی آزمایشگاهی استفاده کرد نه خاطرات شخصی عمیق. اثرات بلندمدت نیز بررسی نشد و معلوم نیست این تغییرات ماه‌ها باقی بمانند یا در زندگی واقعی تاثیر رفتاری داشته باشند.
پژوهش فقط بر خواب غیر REM تمرکز داشت و تاثیر خواب REM را اندازه‌گیری نکرد.
خواب می‌تواند به خاطرات مثبت فرصت بدهد
هدف این پژوهش پاک کردن خاطره منفی نبود، بلکه کمک به خاطره مثبت برای پیروزی در رقابت بود. با ایجاد یک تداعی مثبت تازه و سپس فعال‌سازی نشانه در خواب، خاطره مثبت در یادآوری و احساس اولیه برتری پیدا کرد.
این رویکرد می‌تواند در آینده به افراد مبتلا به خاطرات مزاحم کمک کند، البته پس از بررسی‌های بالینی، پیگیری‌های طولانی‌مدت و بررسی‌های اخلاقی.
نتیجه این است: خواب فرصت نادری برای سازماندهی دوباره حافظه فراهم می‌کند. با تحریک دقیق نشانه‌ها، شاید بتوان این فرایند را هدایت کرد تا ارتباط سالم‌تر در ذهن فعال شود.
این روش درمان کامل نیست، فقط یک جهت‌گیری مثبت ایجاد می‌کند.
این پژوهش در نشریه PNAS منتشر شده است.
