طی ۵۰ سال گذشته، غلظت اسپرم مردان هنگام انزال کاهش پیدا کرده است. این یکی از یافته‌های اصلی تحقیقاتی است که در دانشگاه عبری اورشلیم در اسرائیل و در دانشکده پزشکی مانت ساینای در آمریکا منتشر شده است. طبق محاسبات محققان، در دهه ۱۹۷۰ درهر میلی‌لیتر منی مردان به طور متوسط ۱۰۱ میلیون سلول تناسلی وجود داشته است. از آن زمان این رقم به ۴۹ میلیون کاهش پیدا کرده است.
به علاوه کمیت، شواهد به کاهش کیفیت گامت‌های مردان هم اشاره می‌کند: در دهه‌های گذشته، درصد سلول‌هایی که می‌توانند وارد تخمک شوند هم کاهش قابل توجهی داشته است. مواسیر رافائل رادائلی، اورولوژیست و آندرولوژیست و نایب رییس انجمن کمک باروری برزیل می‌گوید: «بارزترین نکته مشاهده شده، از دست رفتن حرکت اسپرم است. بدون این ویژگی قابلیت باروری کاهش پیدا می‌کند».
این سناریوی کاهش مداوم متخصصان بهداشت را نگران کرده است. آقای ادواردو میراندا، هماهنگ‌کننده بخش آندرولوژی انجمن اورولوژی برزیل می‌گوید: «این نگران کننده است، زیرا ما شاهد افزایش سریع این وخامت هستیم و نمی‌دانیم به کجا ختم می‌شود».
به‌علاوه، سرعت از دست دادن اسپرم در مردان هم در سال‌های اخیر افزایش داشته است. طبق همین تحقیقات انجام شده در اسرائیل و آمریکا، بین دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۹۰، کاهش غلظت گامت‌ها ۱.۱۶ درصد در سال بوده است. ولی با شروع دهه ۲۰۰۰، این میزان به ۲.۶۴ افزایش پیدا کرد و به عبارت دیگر بیش از ۲ برابر شد.
این یک پدیده جهانی است. دانشمندان شاهد کاهش گامت در مردان در همه قاره‌ها بوده‌اند، اگرچه این تعداد در اروپا، آفریقا و آمریکای مرکزی و جنوبی شتاب بیشتری دارد. ولی علت این پدیده چیست؟ متخصصان دست کم به ۵ علت اشاره می‌کنند. و خبر خوب این است که روش‌هایی برای معکوس کردن یا کاهش اینها وجود دارد.
۱- چاقی
کیلوهای اضافی، باعث مجموعه‌ای از تغییرات مضر در اسپرم می‌شود. رشد بافت ادیپوس که چربی را در خود ذخیره می‌کنند، باعث آزاد شدن مواد التهابی می‌شود که مستقیما روی تستوسترون تاثیر دارد.
تستوسترون یکی از مهم‌ترین هورمون‌ها در تولید گامت‌های مردانه است.
آقای میراندا همچنان اشاره می‌کند که اضافه وزن باعث استرس اکسیداتیو می‌شود که این فرآیندیست که در آن سلول‌های مختلف بدن دچار آسیب می‌شوند.
این اورولوژیست می‌گوید: «به‌علاوه، افراد چاق چربی بیشتری در ناحیه تناسلی دارند که برای اسپرم‌ها بسیار بد است».
سلول‌های تناسلی در بیضه‌ها تولید و ذخیره می‌شوند. درجه حرارت بیضه‌ها برای عملکرد مناسب باید بین ۱ تا ۲ درجه سانتیگراد کمتر از دمای بدن باشد-به همین دلیل است که کیسه بیضه خارج از بدن قرار دارد. این افزایش چربی باعث گرم شدن اندام‌های تناسلی شده که عملکرد آنها را متوقف می‌کند.
سازمان جهانی بهداشت محاسبه کرده است که ۳۹ درصد مردان در سراسر جهان اضافه وزن دارند و ۱۱ درصد دچار چاقی می‌باشند. این آماری است که به توضیح این کاهش در نسبت اسپرم طی ۵ دهه اخیر کمک می‌کند.
۲- سوءمصرف مواد
الکل، تنباکو، ویپینگ، ماریجوانا، کوکایین، استروییدهای آنابولیک… آیا می‌دانید همه این مواد چه وجه مشترکی دارند؟ همه آنها روی سلامت گامت‌های نر تاثیر می‌گذارند.
آقای میراندا به صورت خلاصه می‌گوید: «بعضی از این مواد مستقیما به سلول های زایا که اسپرم تولید می‌کنند آسیب می‌زنند».
برخی دیگر هم به طور غیرمستقیم عمل کرده و بر تولید هورمون‌های مسئول تحریک عملکرد بیضه تاثیر می‌گذارند. مثالی که در میان متخخصان بسیار ذکر می‌شود، جایگزینی تستوسترون توسط قرص، ژل و تزریق است که به صورت بی‌رویه به‌عنوان روشی برای عضله‌سازی از آنها استفاده می‌شود.
آقای رادائلی هشدار می‌دهد: «این بازاری است که در سال‌های اخیر به صورت وحشتناک و دیوانه کننده‌ای رشد کرده است». این پزشک توضیح می‌دهد زمانی که این هورمون بدون دلیل واضحی جایگزین می‌شود، بدن متوجه می‌شود که دیگر نیازی به تولید طبیعی آن نیست. در نتیجه بیضه‌ها حتی می‌توانند دچار آتروفی شده و تعداد اسپرم در منی به صفر برسد که این با نام بی‌نطفگی (آزواسپرمی) شناخته می‌شود.
۳- بیماری‌های آمیزشی
بیماری‌هایی مانند کلامیدیا و سوزاک بیماری‌هایی هستند که توسط باکتری بوجود می‌آیند و می‌توانند باعث التهاب در اپیدیدیم شوند. این ساختار به بالای بیضه‌ها متصل می‌شود و اسپرم را ذخیره می‌کند.
هرگونه مشکل در این ناحیه خطری برای بقای گامت‌ها به شمار می‌رود. سازمان جهانی بهداشت تخمین می‌زند فقط در سال ۲۰۲۰، ۱۲۹ میلیون مورد جدید کلامیدیا و ۸۲ میلیون سوزاک در میان مردان و زنان وجود داشته است. این میزان در دهه‌های اخیر ثابت یا در حال افزایش بوده است. آقای رادائلی به عامل بیماری‌زای سومی اشاره می‌کند: ویروس پاپیلوم انسانی که با نام HPV هم شناخته می‌شود.
او می‌گوید: «مشخص شده است که این می‌تواند روی تولید و حتی دی‌ان‌ای (DNA) اسپرم هم تاثیر بگذارد».
۴- قرار دادن کامپیوتر روی ران‌ها
از آنجایی که درجه حرارت بیضه‌ها باید بین ۱ تا ۲ درجه سانتیگراد کمتر از دمای بدن باشد، مطالعات منتشر شده در دهه گذشته نشان می‌دهد عادت کار کردن با کامپیوتر روی ران‌ها خطر دیگری برای کارخانه گامت به شمار می‌رود. این به دلیل داغ شدن باتری این دستگاه است که ممکن است منجر به «پخته شدن» اسپرم شود.
آقای میراندا اشاره می‌کند که عادات دیگری هم که با دمای بالا ارتباط دارند، خطراتی برای تولید مثل ایجاد می‌کنند، به عنوان مثال حمام کردن طولانی در آب گرم یا سونا.
این پزشک اشاره می‌کند که تکنولوژی هم از طریق امواج الکترومغناطیسی، سیگنال‌های تلفن و حتی اینترنت بی‌سیم هم می‌تواند اثرات منفی احتمالی داشته باشد. او می‌گوید: «در مطالعات تجربی انجام شده در آزمایشگاه، عناصری مانند وای‌فای و امواج الکترومغناطیسی روی اسپرم‌ها تاثیر می‌گذارند. ولی هنوز به صورت قطع نمی‌توان گفت آیا این تکنولوژی‌ها می‌توانند به این سلول‌ها آسیب برسانند».
۵- مخل‌کننده‌های غدد درون ریز
در نهایت متخصصان به مجموعه‌ای از ترکیبات سمی اشاره می‌کنند که به طور کلی با عنوان مخل‌کننده‌های غدد درون ریز شناخته می‌شوند. این فهرست شامل آلاینده‌های شناسایی‌شده در جو و همچنین پلاستیک‌ها و آفت‌کش‌هاست. این مولکول‌ها ساختار بسیار مشابهی با هورمون‌های بدن ما دارند و به همین دلیل داخل گیرنده‌های سلولی قرار گرفته و فرآیندهای ناخواسته‌ای را آغاز می‌کنند. به نظر می‌رسد یکی از این پیشرفت‌ها که در مطالعات اخیر شناسایی‌شده بروی باروری آقایان تاثیر داشته باشد. آقای رادائلی می‌گوید: «ولی هنوز میزان این مشکل را به صورت قطع نمی‌دانیم و برای تعیین آن مطالعات زیادی در حال انجام هستند».
دنیایی نابارور؟
علاوه بر عوامل محیطی و رفتاری که منجر به کاهش اسپرم می‌شوند، دو موضوع درونی هم در ایجاد چنین پدیده‌ای نقش دارند. اولین مورد ژنتیک است. تخمین‌زده می‌شود بین ۱۰ تا ۳۰ درصد از موارد دشواری در فرزندآوری مربوط به مشکلات موجود در دی‌ان‌ای مردان است.
دومین مورد مربوط به افزایش سن و این حقیقت است که مردها دیرتر در زندگی به فکر پدر شدن می‌افتند. او توضیح می‌دهد: «ما می‌دانیم در طول زندگی ظرفیت باروری کاهش پیدا می‌کند. با اینکه این کاهش در مردان به اندازه خانم‌ها چشمگیر نیست، ولی هورمون‌هایی کاهش پیدا می‌کنند که برای تولید گامت‌ها مهم هستند».
اگر در نظر بگیریم تعداد اسپرم ها در ۵۰ سال کاهش ۵۱ درصدی داشته است و سرعت این پدیده هم در ۲ دهه اخیر افزایش پیدا کرده است، آیا این عدد به صفر نزدیک و نزدیک‌تر می‌شود؟ به هر حال، اگر این میزان کاهش در سطح کنونی ادامه پیدا کند، تا سال ۲۰۵۰ غلظت سلول‌های تولید مثل در منی عملا به صفر می‌رسد. ولی آقای میراندا فکر نمی‌کند این سناریو اتفاق بیافتد. او پیش بینی می‌کند: «روند از وخیم‌شدن این موضوع خبر می‌دهد، ولی در مقطعی این فرایند راکد خواهد شد و شاید با کمک تکنولوژی‌های جدید به یک وضعیت ثابت برسیم».
چه باید کرد؟
مردانی که می‌خواهند بچه‌دار شوند می‌توانند با تغییراتی در سبک زندگیشان شانس موفقیت خود را افزایش دهند تا آسیب‌های وارده به بیضه‌ها را جبران کنند. به‌عنوان مثال آنها می‌توانند توسط رژیم غذایی متعادل و فعالیت بدنی منظم وزن خود را کاهش داده و مصرف الکل و سیگار و سایر مواد را کاهش داده یا کاملا قطع کنند. اگر سکس به صورت تفریحی و با شریک‌های جنسی گهگاهی است و هدف از آن بارداری نیست، برای جلوگیری از عفونت‌هایی مانند کلامیدیا و سوزاک همیشه از کاندوم استفاده کنید. افرادی که در اوایل دوره نوجوانی واکسن HPV می‌زنند، نسبت به این ویروس و عواقب ناشی از آن در بدن مصونیت بیشتری دارند.
حتی اگر با وجود همه این تغییرات در سبک زندگی، مشکل فرزندآوری وجود داشته باشد بهتر است به پزشک مراجعه کنید. بر اساس دستورالعمل‌های ملی و بین‌المللی، زمان مراجعه به متخصص بستگی به سن خانم دارد. آقای میراندا می‌گوید: «اگر زن زیر ۳۵ سال داشته باشد، زن و شوهر باید تا ۱ سال سعی کنند با آمیزش جنسی منظم و حدود ۳ بار در هفته و با نظارت بر دوره‌های باروری سعی کنند بچه‌دار شوند». ولی اگر سن زن بالای ۳۵ سال است و مشکل باردار شدن برای بیش از ۶ ماه وجود داشته باشد، این یک علامت هشداردهنده است. پزشکان می‌گویند دلیل آن کاهش سریع‌تر ذخیره تخمک‌ها از آن سن به بعد است و تاخیر ۱۲ ماهه برای یافتن پاسخ می‌تواند اتلاف وقت جدی باشد.
آقای رادائلی توضیح می‌دهد: «بررسی‌ها نیاز به دخیل کردن زن و مرد برای کشف علل احتمالی و نشان دادن بهترین درمان‌ها دارد».
اگر مشکل مربوط به مرد باشد، معمولا متخصصان مکمل‌های ویتامینی سرشار از آنتی اکسیدان را تجویز می‌کنند که به محافظت از بیضه‌ها کمک می‌کنند. همچنین ممکن است برای تنظیم هورمون‌ها نیاز به مکمل وجود داشته باشد.
آقای میراندا می‌گوید: «و البته درمان برخی از این بیماری‌ها که منشا مشکل هستند، توسط دارو و جراحی امکان پذیر باشد».
او نتیجه‌گیری می‌کند: «عفونت‌های باکتریایی با آنتی بیوتیک‌ها و نقص‌های آناتومیک در دستگاه تناسلی با مداخلات جراحی قابل درمان هستند». به‌عنوان آخرین راه‌حل، زوج‌ها می‌توانند از تکنیک‌های کمک باروری مانند لقاح مصنوعی استفاده کنند.
