خیالبافی یا همان پرسه زدن ذهنی، سال‌ها به‌عنوان نوعی «اختلال تمرکز» یا اتلاف وقت در نظر گرفته می‌شد. حتی در یکی از مطالعات معروف دانشگاه هاروارد، پژوهشگران با بررسی هزاران تماس و اعلان تلفن همراه دریافتند که ذهن انسان در ۴۶.۹ درصد از ساعات بیداری، از موضوعات اصلی منحرف می‌شود؛ عددی که از هر فعالیت دیگری در زندگی روزمره بالاتر است.
اما موج جدیدی از تحقیقات در حوزه علوم اعصاب، نشان داده است که خیالبافی نه‌تنها زیان‌آور نیست، بلکه برای مغز مزایای مهمی دارد. این فرایند می‌تواند حافظه را تقویت کند، ایده‌های تازه ایجاد کند و حتی بدون نیاز به تلاش آگاهانه، مسائل دشوار را حل کند.
مغز در حال خیالبافی
بازپخش ذهنی در مغز
نقیا دی. نگوین، پژوهشگر دکترای مدرسه پزشکی هاروارد، با استفاده از میکروسکوپ پیشرفته‌ی دو فوتونی، فعالیت هزاران نورون در قشر بینایی موش‌های آزمایشگاهی را در لحظه‌ی تجربه یک تابش نور و پس از خاموش شدن آن بررسی کرد.
او متوجه شد که بازپخش‌های ذهنی در ابتدای هر جلسه، الگوی متفاوتی از تحریک قبلی داشتند و بیشتر به الگوی پاسخ‌های آینده شباهت داشتند.
به بیان ساده، مغز در حال خیالبافی، به‌جای بازنواختن خاطرات دیروز، در حال شبیه‌سازی آینده است. این بازپخش‌ها، اغلب در قالب انفجارهای مغزی به نام امواج تیز-موجی هیپوکامپ (hippocampal sharp-wave ripples) ظاهر می‌شوند؛ امواجی که با یادگیری و حافظه در ارتباطند.
تقویت یادگیری در سکوت
تحقیقات نشان داده که گذراندن زمانی در آرامش پس از هر تجربه، به بهبود یادگیری و تثبیت حافظه کمک می‌کند.
دکتر ارین وامزلی، متخصص علوم اعصاب شناختی، نیز این موضوع را تأیید کرد. در مطالعه‌ای، او دریافت که تنها ده دقیقه آرامش بدون تحریک خارجی، در یادآوری فهرست واژه‌ها، بیشتر از تماشای ویدیو در همان بازه زمانی مؤثر است.
در این دقایق کوتاه، شبکه حالت پیش‌فرض مغز (Default Mode Network) فعال می‌شود؛ شبکه‌ای در مغز که در هنگام خیالبافی روشن می‌ماند و به‌طور ناخودآگاه، تجربیات تازه را به حافظه بلندمدت می‌فرستد؛ بدون اینکه نیاز به خواب باشد.
خیالبافی، خلاقیت و حل مسئله
جرقه‌های ذهنی
دکتر بنجامین برد می‌گوید:
«خیالبافی، خلاقیت را پرورش می‌دهد؛ چون توانایی مغز برای ایجاد ارتباط‌های تازه بین مفاهیم به ظاهر نامربوط در این حالت به اوج می‌رسد.»
او این نظریه را با دادن یک کار کسل‌کننده به شرکت‌کنندگان و سپس درخواست از آن‌ها برای فهرست‌کردن کاربردهای جدید برای یک آجر آزمایش کرد. نتیجه؟ پس از یک دوره خیالبافی کوتاه، تعداد ایده‌های آن‌ها به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافت.
همکاری حافظه و تخیل
مطالعات fMRI به سرپرستی کالینا کریستوف نشان داد که در حین خیالبافی، سیستم برنامه‌ریزی مغز با بخش‌های مرتبط با حافظه و تخیل متصل می‌شود.
این اتصال موقت به مغز اجازه می‌دهد تجربیات گذشته را با اهداف فعلی ترکیب کند و در نتیجه، به ایده‌های جدید و راه‌حل‌های خلاقانه برسد.
حل مسائل در ناخودآگاه
مطالعه‌ی نگوین روی موش‌ها ثابت کرد که الگوهای اولیه فعالیت مغز در زمان استراحت، نحوه‌ی پاسخ‌دهی مغز به محرک‌های آینده را شکل می‌دهد.
در نمونه‌های انسانی نیز، افرادی که قبل از حل معماهای دشوار، به ذهنشان اجازه می‌دهند آزادانه پرسه بزند، تعداد بیشتری از مسائل را حل می‌کنند؛ در مقایسه با کسانی که سعی می‌کنند متمرکز بمانند.
سلامت روان و خیالبافی
مقابله با استرس
در یک آزمایش در سال ۲۰۰۸، از داوطلبان خواسته شد درحالی‌که یک دستشان را در آب یخ فرو برده‌اند، وعده غذایی محبوبشان را تصور کنند. نتیجه این بود که تحمل درد افزایش یافت و اضطراب کاهش پیدا کرد.
این روند نشان می‌دهد که خیالبافی می‌تواند توجه را از ناراحتی‌های لحظه‌ای منحرف کند و در نتیجه، فشارهای روانی را کاهش دهد.
کاهش تنش‌های روزمره
همین سازوکار در موقعیت‌های روزمره هم مؤثر است.
افرادی که در میانه‌ی روز کاری، به ذهنشان اجازه می‌دهند به خاطرات خوب برود، افزایش هورمون استرس (کورتیزول) کمتری را تجربه می‌کنند، در مقایسه با کسانی که مدام درگیر وظایف شغلی باقی می‌مانند.
استراحت‌های ذهنی در محل کار
کارمندانی که اجازه دارند وقفه‌های ذهنی کوتاه در میان جلسات و کارهای روزمره داشته باشند، با تمرکز بیشتر و ایده‌های تازه‌تر به کار برمی‌گردند.
بررسی داده‌های تلفن‌های همراه نشان می‌دهد که این بازه‌های بدون تمرکز کم‌تعداد نیستند؛ پس به‌جای مبارزه با آن، بهتر است آن‌ها را مدیریت و به‌درستی از آن‌ها بهره‌برداری کرد.
در برخی شرکت‌ها، اختصاص «دقایق خیالبافی» در جلسات، باعث شده که جلسات طوفان فکری بعدی سریع‌تر و پربارتر برگزار شود. این تکنیک بدون هزینه است اما اثربخشی بالایی دارد.
روش‌های ساده برای خیالبافی مفید
لحظات مناسب
به گفته‌ی محققان دانشگاه ویرجینیا، دوش آب گرم، صداهای بیرونی را تا حدی کم می‌کند و فضایی مناسب برای پرسه‌زدن افکار فراهم می‌آورد.
پیاده‌روی آرام، شستن ظرف‌ها و هر فعالیت تکراری و بی‌خطر دیگری که نیاز به دقت و تمرکز ندارد، فرصت خوبی برای خیالبافی است.
شبکه‌های مغزی فعال در زمان بی‌کاری
تصویربرداری مغزی نشان داده زمانی‌که فرد به‌طور فعال بر کاری متمرکز نیست، شبکه‌ای خاص از بخش‌های مغز به نام شبکه حالت پیش‌فرض (Default Mode Network) فعال می‌شود.
این شبکه که شامل قشر پیش‌پیشانی داخلی و ناحیه سینگولیت خلفی است، در تفکر درونی، بازیابی خاطرات و تجسم آینده نقش دارد.
محققان معتقدند این شبکه به مغز کمک می‌کند سناریوهای احتمالی را شبیه‌سازی کند، تصمیم‌ها را برنامه‌ریزی کند و نتایج را از پیش مرور کند.
خیالبافی؛ تمرین روزانه‌ای برای مغز
هنوز مشخص نیست که قشر بینایی انسان هم مانند موش‌ها، همان تغییرات پیش‌بینی‌شده را تجربه می‌کند یا نه. اما شواهد اولیه در تصویربرداری‌های مغزی انسان، شباهت‌های زیادی را نشان می‌دهد.
اگر این موضوع ثابت شود، خیالبافی می‌تواند یک تمرین ذهنی روزانه و رایگان باشد که هیچ اپلیکیشنی قادر به جایگزینی آن نخواهد بود.
نتیجه‌گیری
دفعه‌ی بعدی که تمرکزتان کم شد، به اطراف نگاه کنید، یک نفس عمیق بکشید و بگذارید تصویرها و افکارتان در ذهن جاری شوند.
شاید همان افکار سرگردان، در سکوت ذهنی در حال انجام کارهای مفیدی باشند که فردا قدردان آن خواهید بود.
این مطالعه در نشریه Nature منتشر شده است.
