چرا ما پیر می‌شویم؟ از تأملات ارسطو درباره «خشک شدن بدن» تا نظریه‌های تکاملی مدرن، پاسخ‌ها میان شعر و ژنتیک جمعیت در نوسان بوده‌اند.
فرضیه «بدن مصرفی» و هزینه تکاملی تولیدمثل
امروزه، نظریه‌ای پیشرو به نام فرضیه بدن مصرفی (Disposable Soma Hypothesis) می‌گوید: پیری بهایی است که برای تولیدمثل می‌پردازیم. تکامل به انتقال ژن‌ها اولویت می‌دهد، بنابراین انرژی صرف‌شده برای بارداری، شیردهی و مراقبت از فرزند، انرژی‌ای است که دیگر صرف ترمیم DNA، کاهش التهاب یا نگهداری اندام‌ها نمی‌شود.
این منطق نشان می‌دهد که مادرانی که بیشتر درگیر تولیدمثل می‌شوند، باید سریع‌تر پیر شوند. بااین‌حال، نتایج واقعی پژوهش‌ها همیشه یکسان نبوده است.
به گفته الیزابت بولوند از دانشگاه علوم کشاورزی سوئد، تشخیص تفاوت بین «همبستگی» و «علیت» دشوار است، مگر اینکه داده‌هایی وسیع و چندنسلی در دست داشته باشیم.
یک آزمایش طبیعی در دوران سختی
یوان یانگ از دانشگاه گرونینگن و همکارانش حدس زدند که دلیل این تناقض، متغیری پنهان است: محیط. شاید این مبادله تکاملی انعطاف‌پذیر باشد؛ در دوران خوشی پنهان شود، اما در سختی‌ها آشکار گردد.
برای آزمون این فرضیه، تیم پژوهشی به منبعی منحصربه‌فرد روی آورد: دفاتر کلیسایی فنلاند که سوابق بیش از ۴۵۰۰ زن را در طول ۲۵۰ سال ثبت کرده بودند، از جمله دوران قحطی بزرگ فنلاند (۱۸۶۶–۱۸۶۸)، یکی از فاجعه‌بارترین بحران‌های غذایی اروپا در قرن نوزدهم.
این اسناد به پژوهشگران اجازه داد تا طول عمر، تاریخ تولد فرزندان و زمان وقوع قحطی را با دقتی بی‌سابقه تطبیق دهند.
رابطه میان مادری، تولیدمثل و پیری
خارج از دوره قحطی، هیچ ارتباط معناداری میان تعداد فرزندان و طول عمر مشاهده نشد. اما در میان زنانی که در دوران قحطی زایمان کردند، هر تولد اضافی به‌طور متوسط حدود شش ماه از طول عمر مورد انتظارشان کاست.
به‌عبارت‌دیگر، هزینه تولیدمثل در زمان وفور منابع پنهان بود، اما هنگامی که کالری کمیاب شد، به‌شدت آشکار گردید.
این یافته‌ها به کشف رابطه علی نزدیک می‌شوند، بدون نیاز به آزمایشگاه کنترل‌شده. تیم یانگ این الگو را با اصول پایه متابولیسم مرتبط می‌داند: بارداری و شیردهی به صدها کالری اضافی در روز نیاز دارند، و در دوران قحطی بدن برای تأمین این نیاز، سوخت‌وساز پایه را کاهش می‌دهد؛ نتیجه آن افت سلامت و کوتاه‌تر شدن عمر است.
چگونه این مبادله در زندگی مدرن پنهان می‌شود
این وابستگی به محیط، دلیل نتایج متناقض در مطالعات مختلف را روشن می‌کند. در جوامع تاریخی یا کم‌منبع، این هزینه در میان زنانی که دچار سوءتغذیه یا بارداری‌های پی‌درپی بودند، واضح‌تر دیده می‌شود.
در جوامع مرفه امروزی، بار تولیدمثل بسیار کمتر شده است. پژوهشی بر جمعیت تاریخی یوتا نشان می‌دهد که کاهش طول عمر تنها در میان زنانی با بیش از پنج فرزند مشهود بوده است.
این تمایز می‌تواند به توضیح تفاوت طول عمر زنان و مردان نیز کمک کند. دخترانی که در بریتانیا بین سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ متولد شده‌اند، به‌طور میانگین حدود چهار سال بیشتر از پسران عمر می‌کنند. بخشی از این شکاف را می‌توان به کاهش هزینه‌های تولیدمثل نسبت داد، در حالی‌که سبک زندگی – مانند مصرف بیشتر دخانیات و الکل در مردان – نیز نقش دارد.
مادران در شرایط استرس، سریع‌تر پیر می‌شوند
داده‌های فنلاند نشان نمی‌دهد که تنها عامل پیری جنسیتی، تولیدمثل است. ژنتیک همچنان نقش پررنگی دارد، از جمله تفاوت‌های کروموزومی. پژوهشی مشابه در کبک پیشاصنعتی نیز نشان داد که مادرانی که از نظر سلامت ضعیف یا تحت استرس مزمن بودند، بیشتر از دیگران دچار افت طول عمر شدند.
علاوه‌براین، مطالعات مدرن نشان می‌دهند که التهاب و کمبود مواد مغذی بدن را به سوی حالت «بقای کوتاه‌مدت» سوق می‌دهند.
مجموع این یافته‌ها تصویری منسجم ترسیم می‌کند: تکامل به ما تنظیمات انعطاف‌پذیر زیستی داده است. هنگامی که غذا یا آرامش روانی کم است، بدن مادر انرژی محدود را به فرزند اختصاص می‌دهد، حتی اگر این کار روند پیری خود او را تسریع کند.
پیامدهای امروزی: مادری همیشه به معنی عمر کوتاه‌تر نیست
مادری الزاماً به معنای عمر کوتاه‌تر نیست – همه‌چیز به شرایط بستگی دارد. در جوامعی با تغذیه مناسب، مراقبت‌های دوران بارداری قوی و فواصل طولانی بین زایمان‌ها، بدن منابع کافی برای بازسازی و بازیابی دارد. در چنین شرایطی، اثر منفی تولیدمثل بر طول عمر یا محو می‌شود یا بسیار ناچیز است.
اما در شرایط دشوار – مانند قحطی، فقر مزمن یا بارداری‌های مکرر بدون زمان بازیابی – این هزینه‌ها آشکار و قابل اندازه‌گیری می‌شوند، همان‌طور که فاجعه قرن نوزدهم فنلاند نشان داد.
این تفاوت اهمیت زیادی برای سیاست‌های بهداشت عمومی دارد. حمایت از تغذیه مادران، فاصله‌گذاری بارداری‌ها و کمک به خانواده‌ها در بحران‌های اقتصادی تنها اقدامات رفاهی نیستند، بلکه ابزارهایی حیاتی‌اند که می‌توانند منحنی پیری نسل آینده مادران را تغییر دهند.
برای دانشمندان نیز یادآور این نکته است که مفاهیم بزرگ تکاملی اغلب در جزئیات پنهان‌اند: برای دیدن الگوی واقعی، باید به سخت‌ترین شرایط نگاه کرد.
این مطالعه در مجله Science Advances منتشر شده است.
