تزریق هفتگی داروهایی مانند سماگلوتاید (semaglutide) یا تیرزپاتاید (tirzepatide) به یکی از محبوب‌ترین روش‌های درمان چاقی تبدیل شده است. داروخانه‌ها به سختی این داروها را تأمین می‌کنند و بیلبوردها از کنترل آسان اشتها خبر می‌دهند. اما پژوهشی جدید از دانشگاه آکسفورد نشان می‌دهد که این درمان‌های پرطرفدار نقطه‌ضعفی اساسی دارند: بیشتر کاربران تنها یک سال پس از قطع مصرف دوباره به وزن اولیه خود بازمی‌گردند.
چرا داروهای GLP-1 مؤثر هستند
عملکرد زیستی داروها
GLP-1 یا «آگونیست گیرنده‌های GLP‑1» نوعی دارو هستند که عملکرد یک هورمون روده‌ای را تقلید می‌کنند. این هورمون تخلیه معده را کند کرده و به مغز پیام سیری می‌فرستد. علاوه بر آن، سماگلوتاید و تیرزپاتاید سیگنال‌های پاداش مربوط به غذا را کاهش می‌دهند و باعث کم‌شدن هوس‌های غذایی می‌شوند.
اثرات مثبت بالینی
آزمایش‌های بالینی نشان داده‌اند که استفاده از این داروها همراه با مشاوره تغذیه‌ای، می‌تواند منجر به کاهش میانگین ۱۵٪ از وزن بدن در طی ۶۸ هفته شود. همچنین، فشار خون و کلسترول نیز معمولاً بهبود می‌یابد.
تأثیر بر انسولین و متابولیسم
این داروها باعث افزایش ترشح انسولین پس از وعده‌های غذایی شده، نوسانات قند خون را کنترل می‌کنند و در دوزهای بالا، نقطه تعادل جدیدی برای سوخت‌وساز بدن ایجاد می‌کنند که بدن وزن کمتر را به‌عنوان وضعیت طبیعی جدید می‌پذیرد.
چه اتفاقی می‌افتد اگر مصرف GLP-1 متوقف شود؟
تیم دانشگاه آکسفورد با تحلیل داده‌های ۱۱ مطالعه شامل ۶۳۷۰ بزرگسال دریافت که با توقف مصرف دارو، افراد ماهانه حدود ۱.۵ کیلوگرم افزایش وزن پیدا می‌کنند. طی ۱۰ ماه، شرکت‌کنندگان معمولاً ۱۸ پوند از دست‌رفته را دوباره به دست می‌آورند، در حالی که کاهش وزن ثبت‌شده در پایان درمان تنها ۱۷ پوند بوده است.
بازگشت سریع وزن در مطالعات جدید
در مطالعاتی مانند SURMOUNT-1 که روی داروی قوی‌تر تیرزپاتاید انجام شده، کاهش وزن ۲۱ درصدی مشاهده شد. اما پس از قطع دارو، نزدیک به نیمی از این کاهش وزن در سال اول بازگشت.
دو عامل اصلی بازگشت وزن
- هورمون‌های گرسنگی: پس از توقف دارو، این هورمون‌ها به سرعت به سطح قبل از درمان بازمی‌گردند و فرد دوباره احساس گرسنگی شدید می‌کند.
- عدم آموزش کنترل حجم غذا: بسیاری از کاربران در دوره مصرف دارو، مهارت کنترل وعده غذایی را یاد نمی‌گیرند و در نتیجه توانایی مقابله با بازگشت وزن را ندارند.
توقف مصرف دارو در مقایسه با توقف رژیم غذایی
قطع رژیم غذایی نیز باعث افزایش وزن می‌شود، اما با شیب کمتری. تحلیل متاآنالیز سال ۲۰۲۳ درباره برنامه‌های مدیریت رفتاری وزن نشان داد که شرکت‌کنندگان حداقل پنج سال طول می‌کشید تا به وزن اولیه بازگردند. برنامه‌های سبک زندگی چون به تصمیم‌گیری‌های روزانه وابسته‌اند، اثرات پایدارتری دارند.
اهمیت سبک زندگی
تام فرای از انجمن ملی چاقی بریتانیا به صراحت گفت:
«نباید تعجب کرد که افراد پس از استفاده از داروهای GLP-1 و بدون اصلاح سبک زندگی، دوباره چاق شوند.»
جین اوگدن، روان‌شناس سلامت از دانشگاه ساری نیز تأکید کرد که مشاوره روان‌شناختی، تغذیه‌ای و رفتاری باید از لحظه پایان تجویز آغاز شود.
چالش سیاست‌گذاری در سیستم‌های سلامت
محدودیت‌های خدمات درمانی دولتی
مؤسسه ملی سلامت و تعالی درمانی بریتانیا (NICE) پوشش داروی سماگلوتاید را به دو سال و آن هم در مراکز تخصصی محدود کرده است. از سویی، تأمین مالی درمان‌های مادام‌العمر دشوار است و از سوی دیگر، دوره‌های کوتاه‌مدت اثربخشی پایینی دارند.
فشار مالی در آمریکا
در آمریکا، با وجود تخفیف‌های عمده در قیمت داروها، هزینه سالانه هر بیمار بیش از ۲۰ هزار دلار برآورد می‌شود. بیمه‌گران در حال بررسی این هستند که آیا دوز نگهدارنده پایین‌تر می‌تواند بدون تحمیل هزینه‌های بالا، اثربخشی را حفظ کند.
پرسش‌های اخلاقی در تصمیم‌گیری
پزشکان نیز با این سؤال روبه‌رو هستند: آیا باید درمانی را شروع کنند که می‌دانند بیشتر بیماران آن را قطع کرده و دوباره چاق خواهند شد؟ یا منتظر نتایج بلندمدت بمانند؟
کمک به بیماران برای خروج موفق از درمان GLP-1
متخصصان چاقی اکنون درمان GLP‑1 را به‌عنوان «پل» نه «درمان قطعی» در نظر می‌گیرند. برنامه‌های ساختاریافته خروج شامل کاهش تدریجی دوز، پیگیری‌های ماهانه و ثبت‌نام در پلتفرم‌های مشاوره دیجیتال هستند.
راهکارهای پیشنهادی برای حفظ وزن
- افزایش پروتئین و تمرین مقاومتی: برای حفظ توده عضلانی و کاهش افت سوخت‌وساز
- ابزارهای پایش شخصی: مانند هدف‌گذاری تعداد قدم‌ها یا ثبت تصویری وعده‌های غذایی
- برنامه‌های گروهی مشابه بازتوانی قلبی: این برنامه‌ها در برخی مراکز NHS اجرا شده و گزارش‌های اولیه نشان می‌دهد که می‌توانند حدود ۷۵٪ از کاهش وزن اولیه را حفظ کنند (منتظر انتشار رسمی)
گزینه‌های درمانی بلندمدت
نسخه‌های جدید دارویی
شرکت‌های داروسازی در حال آزمایش نسخه‌های خوراکی ترکیبی GLP‑1 هستند که ممکن است با هزینه کمتر و به‌صورت دائمی مصرف شوند. همچنین، تزریق ماهانه آنتی‌بادی در مرحله دوم آزمایش قرار دارد که با کاهش نوسانات اشتها، نیاز به تزریق روزانه را از بین می‌برد.
قفل‌کردن نقطه تنظیم وزن
پژوهشگران در حال بررسی روش‌هایی مانند «قفل‌کردن نقطه تنظیم» هستند که ترکیبی از داروهای کاهش اشتها و تحریکات عصبی است تا مسیرهای مغزی مرتبط با تنظیم وزن را بازتنظیم کنند. داده‌های حیوانی نشان می‌دهد که اگر کاهش دریافت کالری و افزایش مصرف انرژی هماهنگ شوند، مغز می‌تواند وزن پایین‌تر را به‌عنوان وضعیت عادی جدید بپذیرد.
نتیجه‌گیری و پیشنهادات
تا زمانی که درمان‌های جدیدتر و ارزان‌تر در دسترس قرار گیرند، بسیاری از متخصصان بر تصمیم‌گیری مشترک با بیمار تأکید دارند. برخی بیماران ممکن است درمان مادام‌العمر را بپذیرند، در حالی‌که برخی دیگر با بسته‌های جامع سبک زندگی بتوانند بدون دارو موفق شوند.
