یک خبر علمی جالب و امیدوارکننده: انسان‌ها برای تشخیص تنوع زیستی به آموزش تخصصی نیازی ندارند، فقط به چشم و گوش خودشان متکی‌اند. یک مطالعه تازه نشان داده است که داوری لحظه‌ای مردم درباره میزان غنای زیستی جنگل‌ها، با داده‌های میدانی زیست‌شناسان هم‌راستا است.
یافته‌ای که قدرت حواس ما را در درک طبیعت تأیید می‌کند
اجرای پژوهش در قلب اروپا
این پژوهش توسط متخصصان «مرکز آلمانی پژوهش‌های تلفیقی تنوع زیستی» (iDiv) هدایت شده است. در این مطالعه، از داوطلبانی بدون دانش تخصصی بوم‌شناسی خواسته شد تا عکس‌ها و کلیپ‌های صوتی از جنگل‌ها را از نظر میزان «تنوع» مرتب کنند. سپس محققان این رتبه‌بندی حسی را با شمارش پرندگان و بررسی دقیق پوشش گیاهی همان مناطق مقایسه کردند.
حواس ما در تشخیص تنوع زیستی چقدر دقیق عمل می‌کنند؟
نحوه آزمایش بینایی و شنوایی
- ۴۸ نفر در یک جلسه بصری شرکت کردند که در آن ۵۷ عکس از جنگل‌های چندگونه در آلمان، بلژیک و لهستان به آن‌ها نشان داده شد.
- ۴۸ نفر دیگر نیز ۱۶ کلیپ صوتی ۱۰ ثانیه‌ای از همان مناطق را شنیدند.
در ابتدا شرکت‌کنندگان آزاد بودند تصاویر یا صداها را به هر شکلی که می‌خواهند دسته‌بندی کنند تا عوامل برجسته از نظرشان آشکار شود. سپس آن‌ها را از کم به زیاد از نظر «تنوع زیستی» مرتب کردند.
معیارهای واقعی تنوع زیستی در جنگل‌ها
محققان برای سنجش تنوع واقعی هر جنگل:
- در مورد تصاویر: تنوع گونه‌های درختی، ساختار سایبان، پوشش زیر درختی و پوشش کف جنگل را در یک شاخص ترکیبی ثبت کردند.
- در مورد صدا: تعداد گونه‌های پرنده در حال آواز در هر کلیپ را شمردند.
نتیجه جالب:
- همبستگی قوی ۰٫۷۶ بین ادراک بصری و تنوع واقعی
- و همبستگی حتی قوی‌تر ۰٫۸۷ بین درک شنیداری و شمار گونه‌های پرندگان
سرنخ‌های بصری تنوع زیستی
آنچه چشم غیرمتخصص هم می‌فهمد
زمانی که داوطلبان درباره انتخاب‌هایشان توضیح دادند، به عواملی اشاره کردند که هر طبیعت‌گردی به چشم می‌آورد:
- شاخ و برگ متراکم
- نور پراکنده از لابه‌لای درختان
- سبزی درخشان
- ترکیبی از تنه‌های درخت
تحلیل ساده تصاویر نشان داد که شاخص «سبزینگی» بیشتر با هم داده‌های میدانی و هم قضاوت داوطلبان تطابق داشت.
یعنی: هر چه تصویر سبزتر، زیستگاه غنی‌تر و نمره بالاتر.
در مقابل، عکس‌های کم‌رنگ یا با نور یکنواخت معمولاً از مناطق ساده و کم‌گونه تهیه شده بودند.
شنیدن سیگنال‌های آرام تنوع زیستی
رمزگشایی از صدای جنگل
در بخش شنیداری هم الگو مشابهی دیده شد. شرکت‌کنندگان بیشتر به موارد زیر توجه کردند:
- پیچیدگی آواز پرندگان
- دامنه زیر و بم صداها
- حجم صوت
- الگوهای ریتمیک
چهار شاخص استاندارد آکوستیکی (از جمله شاخص معروف پیچیدگی صوتی Acoustic Complexity Index) دقیقاً با همبستگی میزان غنای درک‌شده و تعداد گونه‌های پرنده افزایش پیدا کردند.
نکته جالب:
حتی بدون ابزار تخصصی، شرکت‌کنندگان همان سرنخ‌ها را شناسایی کردند. گروه‌های آواز هماهنگ و چندلایه نشانه گونه‌های زیاد، و صداهای پراکنده یا تکراری نشانه فقر زیستی بود.
پیوند درک زیستی و سلامت روان
چرا این مسئله اهمیت دارد؟
مطالعات پیشین نشان داده‌اند که احساس تنوع زیستی در یک مکان بیش از فهرست گونه‌ها روی سلامت روان تأثیر دارد. همین ارتباط، انگیزه این تحقیق جدید بود.
کوین روزاریو، نویسنده اصلی مقاله و پژوهشگر iDiv، بر اهمیت درک مردم از تنوع زیستی تأکید کرد:
«باید بدانیم مردم درباره تنوع زیستی چه درکی دارند، سهم هر یک از حواس در این ادراک چقدر است و در چه شرایطی درک مردم بیشترین هم‌سویی را با سنجش‌های علمی دارد.»
روزاریو یادآور شد که درک شخصی از تنوع زیستی می‌تواند در حمایت از سلامت روان نقش داشته باشد. داده‌های تازه نشان می‌دهد این هم‌راستایی در بسیاری از مواقع قوی است، به‌ویژه زمانی که افراد چند محیط را کنار هم مقایسه کنند.
از بین رفتن تجربه‌های تنوع زیستی
تهدیدی فراتر از انقراض گونه‌ها
این مطالعه به یک فقدان فرهنگی هم اشاره می‌کند. روزاریو توضیح داد:
«ما فقط شاهد انقراض گونه‌ها نیستیم، بلکه شاهد انقراض تجربه‌های تنوع زیستی هم هستیم.»
زندگی شهری، مشاغل اداری و سرگرمی‌های دیجیتال باعث شده مردم کمتر در میان درختان متنوع قدم بزنند یا آواز پرندگان صبحگاهی را بشنوند. حفظ این تجارب نه‌فقط برای محیط‌زیست بلکه برای سلامت عمومی هم حیاتی است.
جنگل‌سازی بر اساس حواس انسان
چه باید کرد؟
یکی از پیام‌های روشن این مطالعه:
جنگل‌های ترکیبی با سایبان‌های لایه‌دار و پرنده‌های فعال، هم اهداف زیست‌محیطی را محقق می‌کنند هم نیازهای حسی انسان را.
روزاریو می‌گوید:
«ما توصیه می‌کنیم جنگل‌های متنوع با گونه‌های درختی و ساختارهای گوناگون حفظ و احیا شوند، تا علاوه‌بر ایجاد زیستگاه برای گونه‌های آوازخوان، تجربه تنوع زیستی مردم نیز افزایش یابد و در نتیجه سلامت روانی آن‌ها تقویت شود.»
حتی می‌توان از ابزارهای ساده بهره برد:
- یک دوربین دستی برای ثبت میزان سبزینگی
- یا یک ضبط‌کننده صوتی کوچک برای سنجش شاخص‌های صوتی
این‌ها راه‌های ارزان و سریع برای شناسایی مکان‌های زنده و پویا هستند.
طراحان شهری هم می‌توانند با کاشت درختان همیشه‌سبز و گونه‌های پرنده‌نواز، غنای حسی فضاهای عمومی را افزایش دهند.
ساخت تصویری چندحسی از طبیعت
گام‌های آینده
در این مطالعه عمدتاً از زنان جوان دانشگاهی و مقایسه‌های سریع بین محیط‌ها استفاده شده است.
تحقیقات آینده قرار است:
- گروه‌های متنوع‌تر
- و قدم‌زدن‌های میدانی در لحظه
را آزمایش کند تا تأثیر سن، فرهنگ و موقعیت بر درک تنوع زیستی روشن‌تر شود.
محققان همچنین امیدوارند بو، لمس و حتی دما را هم وارد این معادله کنند تا تصویری چندحسی و جامع از نحوه درک مناظر زنده توسط انسان ترسیم شود.
نتیجه‌گیری
پیام روشن این تحقیق:
افراد عادی، فقط با چشم و گوش‌شان می‌توانند تفاوت جنگلی فقیر و سرشار را تشخیص دهند، و این قضاوت غریزی با داده‌های علمی هماهنگ است.
با حفظ فضای سبز لایه‌دار و آواز پرندگان هم از تنوع زیستی محافظت می‌کنیم، هم از آرامش و شادی ساکنان آن مناطق.
