خالی شدن ذهن – لحظاتی که افکار ما ناپدید می‌شوند و به نظر می‌رسد که مکثی در آگاهی تجربه می‌کنیم – بخش آشنایی از تجربه‌ی انسانی است که با این حال به طرز شگفت‌آوری اشتباه فهمیده شده است.
این پدیده که اغلب به عنوان «فکر نکردن به چیزی» یا «احساس خواب‌آلودگی» توصیف می‌شود، اکنون توسط دانشمندان مورد بازنگری قرار گرفته است که معتقدند این وضعیت شایسته‌ی شناسایی مستقل در پژوهش‌های علوم اعصاب است.
راز خالی شدن ذهن
تجزیه و تحلیل یافته‌های گذشته
در یک مقاله‌ی دیدگاه جدید، تیمی بین‌المللی از عصب‌شناسان و فلاسفه، دهه‌ها یافته درباره‌ی خالی شدن ذهن را گردآوری کردند که شامل اکتشافات تازه‌ای از مطالعات خود با استفاده از اسکن‌های فعالیت مغزی نیز می‌شود.
آغاز یک همکاری علمی
این همکاری در بیست‌وپنجمین نشست سالانه‌ی انجمن مطالعه‌ی علمی آگاهی در آمستردام در سال ۲۰۲۲ آغاز شد، جایی که پژوهشگران توافق کردند که زمان آن رسیده است که خالی شدن ذهن به عنوان یک وضعیت ذهنی مستقل، نه صرفاً یک اثر جانبی از سرگردانی ذهن، مورد بررسی قرار گیرد.
«در طی بیداری، افکار ما میان محتوای مختلف در حال تغییر هستند. با این حال، لحظاتی وجود دارد که به نظر می‌رسد از محتوای قابل گزارش خالی هستند که به آن خالی شدن ذهن گفته می‌شود.» پژوهشگران نوشتند. «هنوز مشخص نیست این خلأ دقیقاً چه چیزی را نشان می‌دهد که نشان‌دهنده‌ی ابهامات تعریفی و پدیدارشناختی پیرامون خالی شدن ذهن است.»
کاوش در پدیده‌ی خالی شدن ذهن
جدایی از سرگردانی ذهن
به طور سنتی، خالی شدن ذهن از طریق چارچوب‌هایی بررسی شده که برای مطالعه‌ی سرگردانی ذهن طراحی شده بودند – یعنی حرکت خودانگیخته‌ی افکار در طول روز.
با این حال، پژوهشگران استدلال می‌کنند که خالی شدن ذهن چیزی فراتر از نوعی خیال‌پردازی است. این حالت اغلب با خواب‌آلودگی، کندی یا اختلالات شناختی همراه است و سزاوار مطالعه‌ی مستقل است.
روش‌شناسی تحقیق
آتنا دمرتزی، عصب‌شناس دانشگاه لیژ بلژیک و نویسنده‌ی ارشد مقاله توضیح داد:
«ما تلاش کردیم با مرور ۸۰ مقاله‌ی تحقیقاتی مرتبط – از جمله برخی از تحقیقات خودمان که در آن فعالیت مغزی شرکت‌کنندگان را هنگام گزارش ‘فکر نکردن به چیزی’ ثبت کردیم – درک بهتری از خالی شدن ذهن پیدا کنیم.»
نتایج تحقیقات
شیوع خالی شدن ذهن
بررسی‌ها چند نکته‌ی کلیدی را آشکار کرد. اول اینکه، خالی شدن ذهن در همه‌ی افراد رخ می‌دهد، اگرچه فراوانی آن در افراد مختلف متفاوت است. به طور متوسط، این وضعیت حدود ۵ تا ۲۰ درصد از ساعات بیداری ما را اشغال می‌کند.
عوامل مؤثر در بروز خالی شدن ذهن
این اپیزودها اغلب با موارد زیر مرتبط هستند:
- افت توجه
- شکست در حافظه
- توقف ناگهانی گفت‌وگوی درونی
این لحظات معمولاً در طول انجام وظایف طولانی مدت که نیاز به تمرکز زیاد دارند، پس از کمبود خواب یا پس از فعالیت بدنی شدید، بیشتر ظاهر می‌شوند.
خالی شدن ذهن در شرایط خاص
- کودکان مبتلا به اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی (ADHD) گزارش می‌کنند که بیشتر از سایرین خالی شدن ذهن را تجربه می‌کنند.
- این وضعیت همچنین به عنوان یک علامت در شرح بالینی اختلال اضطراب فراگیر (GAD) در DSM-5 ذکر شده است.
- در برخی بیماری‌های عصبی مانند سکته مغزی، صرع، آسیب مغزی تروماتیک و سندرم کلاین-لوین نیز ظاهر می‌شود.
تغییرات خاص در عملکرد مغز
یافته‌های اسکن مغزی
مطالعات با استفاده از اسکن‌های fMRI و EEG نشان می‌دهد که خالی شدن ذهن با تغییرات مشخصی در عملکرد مغز همراه است:
- اختلال در شبکه‌های پیشانی، گیجگاهی و بینایی
- کاهش پیچیدگی سیگنال‌های عصبی
- بروز «اپیزودهای خواب موضعی» – زمانی که بخش‌هایی از مغز حتی در بیداری به حالت شبیه خواب فرو می‌روند
نشانه‌های فیزیولوژیکی خالی شدن ذهن
در طول آزمایش‌های تمرکز ذهنی پایدار، شرکت‌کنندگان در هنگام تجربه‌ی خالی شدن ذهن علائم زیر را نشان دادند:
- کاهش ضربان قلب
- کوچکتر شدن اندازه‌ی مردمک چشم
- الگوهای امواج آهسته‌ی مغزی
از سوی دیگر، پاکسازی ذهن به صورت داوطلبانه (مثل مدیتیشن) باعث غیرفعال شدن مناطقی چون شیار پیشانی تحتانی، ناحیه‌ی بروکا، قشر حرکتی مکمل و هیپوکامپ می‌شود.
چارچوبی برای لحظات بی‌فکر
پیشنهاد یک مدل مفهومی جدید
تیم تحقیقاتی چارچوب نوینی را برای توصیف خالی شدن ذهن به عنوان مجموعه‌ای از حالت‌های تحت تاثیر برانگیختگی فیزیولوژیکی – که آن را «هشیاری» می‌نامند – ارائه کرده است.
چه فرد در حالت برانگیختگی پایین (مانند خستگی) باشد، چه در حالت برانگیختگی بالا (مانند بار شناختی بیش از حد)، خالی شدن ذهن زمانی رخ می‌دهد که مکانیزم‌های عادی مغز برای توجه، حافظه یا گفتار از کار می‌افتند.
جنیفر ویندت، عصب‌شناس دانشگاه موناش استرالیا، گفت:
«تجربه‌ی ‘ذهن خالی’ به اندازه‌ی تجربه‌ی داشتن افکار، صمیمی و مستقیم است.»
آنتوان لوتز از مرکز تحقیقات علوم اعصاب لیون در فرانسه افزود:
«هدف ما این است که بحثی را آغاز کنیم و ببینیم خالی شدن ذهن چگونه به تجربیات مشابه دیگر، مانند مدیتیشن، مرتبط است.»
آینده‌ی پژوهش درباره‌ی مغز و ذهن
اهمیت خالی شدن ذهن
در نهایت، تیم پژوهشی امیدوار است که تحقیقات آینده، خالی شدن ذهن را به عنوان یک حالت ذهنی معنادار و نه صرفاً غیبت شناختی در نظر بگیرند.
آن‌ها معتقدند که این پدیده بینش‌های حیاتی برای درک توجه، آگاهی و سلامت روان ارائه می‌کند.
توماس آندریون، نویسنده‌ی اصلی مقاله از دانشگاه لیژ، گفت:
«بررسی خالی شدن ذهن بینشی جالب، مهم و به موقع ارائه می‌دهد.»
وی افزود:
«جالب است چون درک رایج مبنی بر وجود جریان مداوم افکار در بیداری را به چالش می‌کشد. مهم است چون خالی شدن ذهن تفاوت‌های فردی در تجربه‌ی ذهنی را برجسته می‌کند. در مجموع، ما تاکید داریم که تجربیات جاری دارای درجات متفاوتی از آگاهی و غنای محتوایی هستند.»
این مطالعه در مجله‌ی Trends in Cognitive Sciences منتشر شده است.
