کودکان به حواس‌پرتی مشهورند. آن‌ها مدام بین ایده‌ها جابه‌جا می‌شوند، از کارها منحرف می‌شوند و پیش از تمام کردن کار قبلی سراغ موضوع تازه‌ای می‌روند. این رفتار تنها نشانه‌ای از تمرکز کوتاه‌مدت نیست، بلکه بازتابی از میل آن‌ها به کاوش گسترده‌تر جهان است.
دانشمندان مدت‌ها نمی‌دانستند چرا این اتفاق می‌افتد. آیا کودکان ذاتاً کنجکاوند یا مغزشان به گونه‌ای کار می‌کند که باعث از دست دادن تمرکز می‌شود؟
وقتی بزرگسالان مثل کودکان رفتار کردند
در مطالعه‌ای جدید، پژوهشگران از گروهی از بزرگسالان خواستند تا در یک فعالیت، مانند کودکان رفتار کنند. نتیجه شگفت‌انگیز بود: بزرگسالان هم به همان اندازه دچار حواس‌پرتی شدند. یافته‌ها نشان داد که مسئله فقط کنجکاوی نیست، بلکه به حافظه کاری (Working Memory) مربوط می‌شود.
نقش حافظه کاری در تمرکز
حافظه کاری بخشی از مغز است که به ما کمک می‌کند اطلاعات را برای مدت کوتاهی نگه داریم تا بتوانیم از آن‌ها استفاده کنیم. این سیستم همان چیزی است که به ما اجازه می‌دهد مراحل یک دستورالعمل یا فرمول را به یاد بسپاریم.
در کودکان، این بخش هنوز به‌طور کامل رشد نکرده است. به همین دلیل، تمرکز برای آن‌ها دشوارتر است. پژوهشگران دریافتند که وقتی بزرگسالان همزمان باید چند کار انجام دهند و حافظه کاری‌شان بیش از حد درگیر شود، درست مانند کودکان رفتار می‌کنند: بین کارها جابه‌جا می‌شوند، پاداش‌ها را نادیده می‌گیرند و نمی‌توانند روی یک راهبرد مؤثر باقی بمانند.
«وقتی حافظه کاری بزرگسالان را با اطلاعات بی‌ربط پر کردیم، تمرکزشان از بین رفت و درست مانند کودکان به کاوش پراکنده پرداختند.» – ولادیمیر اسلوتسکی، استاد روان‌شناسی دانشگاه ایالتی اوهایو
چگونه نظریه آزمایش شد
برای بررسی این نظریه، پژوهشگران یک بازی ساده طراحی کردند. ۴۰ کودک پنج‌ساله و ۷۱ بزرگسال باید در یک بازی رایانه‌ای از موجودات فضایی مجازی، آب‌نبات جمع می‌کردند. هر موجود مقدار متفاوتی آب‌نبات می‌داد (۱، ۲، ۳ یا ۱۰ عدد)، اما بازیکنان در ابتدا از این مقادیر خبر نداشتند.
هدف روشن بود: جمع‌آوری بیشترین مقدار آب‌نبات. از آن‌جا که موجودات مدام جابه‌جا می‌شدند، بازیکنان باید بدون تکیه بر مکان آن‌ها، بهترین گزینه را تشخیص می‌دادند.
افزایش بار ذهنی در بزرگسالان
در بخشی از آزمایش، گروهی از بزرگسالان وظیفه‌ای اضافه دریافت کردند: آن‌ها باید به جریان عددها نگاه می‌کردند و هر بار که دو عدد فرد پشت سر هم می‌آمد، عدد دوم را با صدای بلند می‌گفتند. این کار برای سنگین کردن حافظه کاری طراحی شده بود.
حتی با این چالش، بیشتر شرکت‌کنندگان موفق شدند تشخیص دهند کدام موجود بیشترین پاداش را می‌دهد.
«درست مانند کودکان، در بزرگسالان نیز پراکندگی توجه مشاهده شد، با وجود این‌که عملکردشان در انجام وظیفه بسیار دقیق بود.» – چیان‌چیان وان، نویسنده اصلی پژوهش
وقتی حواس‌پرتی مانع یادگیری نمی‌شود
پس از بازی، از همه شرکت‌کنندگان پرسیده شد کدام موجود بیشترین پاداش را داده است. تقریباً همه پاسخ درست دادند – حتی کودکان. بنابراین، با وجود حواس‌پرتی، آن‌ها همچنان یاد گرفته بودند. تفاوت فقط در میزان تغییر انتخاب‌ها بود.
کودکان بیشتر بین موجودات جابه‌جا می‌شدند و دیرتر متوجه بهترین گزینه می‌شدند. اما وقتی حافظه کاری بزرگسالان هم درگیر شد، درست مثل کودکان عمل کردند. این شواهد قوی نشان می‌دهد که حافظه کاری رشدنیافته دلیل اصلی تمایل کودکان به پخش شدن توجه است.
چگونه حافظه، تمرکز را هدایت می‌کند
چرا حافظه تا این حد بر تمرکز اثر دارد؟ حافظه کاری فقط نگهدارنده اطلاعات نیست، بلکه به مغز کمک می‌کند تصمیم بگیرد روی چه چیزهایی تمرکز کند. دانشمندان این سیستم را «نقشه توجه» (Attentional Map) می‌نامند؛ طرح ذهنی‌ای که تعیین می‌کند به چه چیزی نگاه کنیم.
بزرگسالان معمولاً نقشه‌های توجه قوی‌تری دارند، اما کودکان هنوز در حال شکل دادن آن‌ها هستند. وقتی منابع حافظه کاری کافی نباشد، این نقشه‌ها شکل نمی‌گیرند و ذهن مجبور است تمرکز خود را گسترده‌تر کند.
«اگر منابع حافظه کاری کافی نباشد، شکل‌گیری نقشه‌های توجه دشوار می‌شود و نتیجه آن، گسترش توجه برای جبران عدم قطعیت است.» – چیان‌چیان وان
مغز کودکان متفاوت کار می‌کند
در نهایت، این پژوهش نشان داد که رفتار به ظاهر «حواس‌پرت» در کودکان لزوماً مشکلی نیست. این فقط بخشی از نحوه عملکرد مغز در آن سن است. این تمایل به کاوش بیش از حد ممکن است حتی مزیتی باشد؛ کودکان ممکن است جزئیاتی را ببینند که بزرگسالان نادیده می‌گیرند یا با انعطاف بیشتری یاد بگیرند.
به گفته پژوهشگران، این یافته‌ها می‌تواند به طراحی راهبردهای آموزشی سازگار با سبک یادگیری طبیعی کودکان کمک کند، نه در تضاد با آن.
این پژوهش در مجله Journal of Experimental Psychology: General منتشر شده است.
