اگرچه بسیاری از افراد دمانس را بیماری سالخوردگی میدانند، اما پژوهشهای جدید نشان میدهد که این اختلال به شکل «ناگهانی» ظاهر نمیشود. شواهد علمی اخیر بیان میکند که عوامل خطر از دوران جنینی تا جوانی در پسزمینه شکل میگیرند و همین عوامل میتوانند مسیر سلامت شناختی فرد را در دهههای آینده تعیین کنند.
دمانس چگونه از مراحل اولیه زندگی شکل میگیرد؟
گرچه ارتباط دمانس با سن بالا بهخوبی شناخته شده است، پژوهشگران تأکید میکنند که روند بیماری بسیار زودتر آغاز میشود. برخی خطرات از همان دوران جنینی شکل میگیرند و برخی دیگر در کودکی یا جوانی پدید میآیند. همین دورههای اولیه میتوانند «نقاط طلایی» برای پیشگیری مؤثر باشند.
مطالعات سالهای اخیر دهها عامل خطر «قابل تغییر» را شناسایی کردهاند، اما مداخله پس از شروع تخریب عصبی معمولاً نتیجه کافی نمیدهد. بنابراین دانشمندان توجه خود را به نخستین مراحل زندگی معطوف کردهاند.
پژوهشهای جدید چه میگویند؟
یافتههای شگفتانگیز از سوئد و چک
بر اساس گزارش Science Alert، مطالعهای مشترک میان پژوهشگران سوئد و چک در سال ۲۰۲۳ نشان داد برخی عوامل مرتبط با تولد میتواند احتمال دمانس را در سالهای بعد اندکی افزایش دهد. این مطالعه به عوامل کنترلناپذیر مانند بارداری دوقلویی اشاره میکند، اما عوامل قابل ارتقاء نیز وجود دارد؛ مانند فاصله زمانی کوتاه میان زایمانها یا بارداری پس از ۳۵ سالگی.
جوانی؛ مرحلهای تعیینکننده برای آینده شناختی
در سال ۲۰۲۴ پژوهشی گسترده به رهبری «کُهورت سلامت مغز» در ایرلند (GBHI) منتشر شد که درباره گروه سنی ۱۸ تا ۳۹ سال انجام گرفت. هدف این پژوهش ارائه نقشه راهی برای حفاظت مادامالعمر از سلامت مغز بود.
دکتر Francesca Farina، متخصص علوم اعصاب در GBHI، میگوید:
«جوانی یکی از حیاتیترین پنجرههای مداخله است که میتواند ریسک دمانس را در سالهای بعد به شکل چشمگیری کاهش دهد.»
او همچنین بر ضرورت مشارکت جوانان در فرآیندهای آموزشی، تحقیقاتی و سیاستگذاری تأکید میکند.
عوامل خطر مرتبط با سبک زندگی؛ از تغذیه تا فعالیت اجتماعی
در میان عوامل شناختهشده، مجموعهای از خطرات مرتبط با سبک زندگی نقش پررنگی دارند:
- مصرف زیاد الکل
- مصرف دخانیات
- کمبود فعالیت بدنی
- انزوای اجتماعی
افزون بر این، عوامل محیطی مانند آلودگی هوا، آسیبهای مغزی، اختلالات شنوایی یا بینایی، و سطح تحصیلات پایین نیز با خطر دمانس ارتباط دارند.
مشکلات سلامت مانند چاقی، دیابت، فشار خون بالا، کلسترول LDL بالا و افسردگی معمولاً با سبک زندگی ناسالم گره خوردهاند و همین موضوع نقش پیشگیرانه عادات سالم را برجسته میکند.
کودکی چگونه آینده شناختی فرد را تعیین میکند؟
نتایج مطالعات طولی نشان میدهد عملکرد شناختی در سن ۱۱ سالگی یکی از مهمترین عوامل تعیینکننده توان شناختی در سن ۷۰ سالگی است. به عبارت دیگر، کاهش تواناییهای شناختی در سالمندی اغلب نتیجه «سیر نزولی در بزرگسالی» نیست، بلکه از همان کودکی شروع شده است.
تصویربرداریهای مغزی نیز حاکی از آن است که برخی آسیبهای مشاهدهشده، بیشتر با خطراتی مرتبط هستند که در سالهای آغازین زندگی تجربه شدهاند و نه صرفاً سبک زندگی کنونی.
چگونه میتوان مسیر دمانس را تغییر داد؟
راهکار در سه سطح اصلی
- سطح فردی: آگاهیرسانی عمومی، آموزش در مدارس، و تشویق به سبک زندگی سالم.
- سطح اجتماعی: ایجاد شوراهای مشورتی متشکل از جوانان برای مشارکت در تصمیمسازی.
- سطح ملی: تدوین «میثاق سلامت مغز» برای برنامهریزی بلندمدت و اتخاذ سیاستهای محافظتی.
پژوهشگران همچنین بیان میکنند که جوانان انگیزه بالایی برای یادگیری درباره مغز دارند، بهخصوص با افزایش آگاهی عمومی درباره ADHD و اوتیسم. همین شناخت، انگیزه بهبود سلامت مغزی را تقویت میکند.
افقهای جدید؛ مخاطرات کمتر شناختهشده
متخصصان میگویند باید نسبت به حوزههای نوظهور خطر نیز هوشیار بود. این عوامل عبارتاند از:
- غذاهای بسیار فراوریشده
- مصرف مواد
- افزایش زمان استفاده از صفحهنمایش
- استرس مزمن
- قرارگیری در معرض میکروپلاستیک
این دسته از عوامل هنوز بهطور کامل بررسی نشدهاند، اما احتمال میرود بهصورت مستقیم یا غیرمستقیم بر عملکرد شناختی و سلامت مغز اثر بگذارند.
جمعبندی: دمانس از امروز شروع نمیشود؛ دههها قبل آغاز شده است
پیام مهم پژوهشها روشن است: دمانس یک بیماری دوران سالمندی نیست، بلکه معلول مجموعهای از عوامل است که از دوران جنینی تا جوانی انباشته میشوند. شناخت این مسیر طولانی به ما کمک میکند تا پیشگیری را زودتر آغاز کنیم و آیندهای سالمتر بسازیم.
