یک تحلیل جامع از بیش از ۷۰ پژوهش علمی نشان می‌دهد که روزه‌داری کوتاه‌مدت یا متناوب تأثیر قابل توجهی بر عملکرد مغز در بزرگسالان ندارد. این نتیجه حاصل همکاری پژوهشگران دانشگاه سالزبورگ و اوکلند است و پیام ساده‌ای برای همه بزرگسالان در سراسر جهان دارد: مغز شما در برابر گرسنگی موقت، مقاوم‌تر از آن چیزی است که تصور می‌کنید.
چرا این پژوهش اهمیت دارد؟
این تحقیق توسط دکتر کریستوف بامبرگ، متخصص علوم شناختی از دانشگاه پاریس لودرون سالزبورگ (PLUS)، هدایت شد. تمرکز تحقیقات او بر تأثیر الگوهای غذایی و انتظارات ذهنی بر توجه و حافظه است. بسیاری از افراد برای اهداف سلامتی یا کاهش وزن روزه می‌گیرند و نگران هستند که این کار بر تمرکز یا عملکرد ذهنی‌شان در کار یا تحصیل تأثیر منفی بگذارد. این نگرانی به‌ویژه برای دانشجویان، کارکنان شیفتی و افرادی که نیاز به تمرکز مداوم دارند، رایج است.
دکتر دیوید مورو، عصب‌شناس دانشگاه اوکلند و نویسنده ارشد این مطالعه می‌گوید:
«بسیاری از مردم نگرانند که اگر روزه بگیرند، نتوانند در محل کار یا هنگام مطالعه تمرکز کافی داشته باشند. نتایج ما نشان می‌دهد که برای بیشتر بزرگسالان، روزه‌داری کوتاه‌مدت تأثیر چشمگیری بر تیزهوشی ذهنی ندارد.»
در این مطالعه، بزرگسالان پس از ۸ تا ۲۴ ساعت بدون غذا، عملکردی پایدار در زمینه توجه، حافظه و استدلال نشان دادند. اثر مشاهده‌شده آن‌قدر کوچک بود که از نظر عملی، قابل چشم‌پوشی به حساب می‌آمد.
مغز انسان در برابر گرسنگی مقاوم است
در آزمایش‌های استاندارد، افرادی که روزه گرفته بودند تقریباً همان عملکردی را داشتند که افراد تغذیه‌شده. تفاوت میان دو گروه ناچیز بود و نمی‌توانست عملکرد روزمره را پیش‌بینی کند. با این حال، پژوهشگران الگویی جالب مشاهده کردند: عملکرد در ساعات پایانی روز کمی کاهش می‌یافت، که با افت طبیعی هوشیاری در چرخه زیستی بدن هماهنگ بود.
زمانی که وظایف شامل محرک‌های غذایی بودند (مانند دیدن تصاویر خوراکی یا قضاوت درباره اندازه وعده‌ها)، افراد روزه‌دار اندکی کندتر واکنش نشان می‌دادند. اما در وظایف خنثی بدون نشانه‌های غذایی، چنین افتی مشاهده نشد.
به گفته دکتر مورو: «به نظر می‌رسد مغز در برابر کمبود موقت غذا انعطاف‌پذیر است.» این انعطاف‌پذیری همان چیزی است که بیشتر بزرگسالان می‌توانند در دوره‌های کوتاه‌مدت روزه تجربه کنند.
چرا کودکان متفاوت هستند؟
الگوی بزرگسالان در کودکان و نوجوانان صدق نمی‌کند. بررسی‌های جامع در زمینه صرف صبحانه و عملکرد تحصیلی نشان داده است که حذف وعده صبحانه می‌تواند بر تمرکز، حافظه و حل مسئله در دانش‌آموزان تأثیر منفی بگذارد.
مغز در حال رشد کودکان مقدار زیادی گلوکز مصرف می‌کند، یعنی همان قند اصلی که سوخت سلول‌های مغزی است. بنابراین، مغز نوجوانان و کودکان نسبت به فاصله‌های طولانی بین وعده‌های غذایی حساس‌تر است، به‌ویژه در ساعات اولیه صبح.
پیام عملی برای خانواده‌ها روشن است: صبحانه قبل از مدرسه عملکرد ذهنی کودکان را تقویت می‌کند. همچنین، مدارس و برنامه‌های ورزشی باید نیازهای انرژی دانش‌آموزان را در برنامه‌ریزی صبحگاهی لحاظ کنند، به‌ویژه برای کودکانی که دسترسی منظم به غذا ندارند.
مغز حتی در حالت گرسنگی فعال می‌ماند
یک مرور پزشکی توضیح می‌دهد که در دوره‌های روزه‌داری کوتاه‌مدت، بدن وارد مرحله‌ای از «تغییر سوخت» می‌شود که طی آن کبد از چربی‌ها مواد جایگزین انرژی تولید می‌کند.
این مواد به نام کتون‌ها شناخته می‌شوند، مولکول‌هایی پرانرژی که می‌توانند در زمان کمبود گلوکز، جایگزین آن برای تغذیه نورون‌ها شوند. این فرآیند معمولاً در کمتر از نیم‌روز آغاز می‌شود.
یک مقاله در حوزه عصب‌شناسی نیز اشاره می‌کند که کتون‌ها فقط نقش سوختی ندارند، بلکه در تنظیم سیگنال‌های سلولی مرتبط با مقاومت در برابر استرس و بهبود بهره‌وری مغز نیز دخیل‌اند. این انعطاف‌پذیری متابولیک توضیح می‌دهد که چرا بیشتر بزرگسالان در آزمون‌های شناختی کوتاه‌مدت عملکردی پایدار دارند؛ مغز از «برنامه پشتیبان» خود استفاده می‌کند.
زمان و زمینه اهمیت دارد
تفکر انسان از ریتم شبانه‌روزی بدن پیروی می‌کند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که عملکرد ذهنی در اوج ساعت زیستی بدن به بیشترین میزان خود می‌رسد و در زمان افت آن کاهش می‌یابد. روزه‌داری می‌تواند این افت‌ها را اندکی تشدید کند، به‌ویژه در ساعات پایانی روز.
به همین دلیل است که یک دوره روزه ممکن است در ساعت ۹ صبح آسان‌تر از ساعت ۴ بعدازظهر احساس شود. همچنین، مشاهده تصاویر غذایی می‌تواند در زمان گرسنگی توجه را منحرف کند و باعث واکنش‌های کندتر شود.
اگر قصد روزه‌داری دارید، پیشنهاد می‌شود فعالیت‌های ذهنی سنگین را در ساعات اولیه روز انجام دهید و پیش از عصر افطار کنید تا بهترین بازده ذهنی حفظ شود.
نتیجه‌گیری: مغز گرسنه، اما کارآمد
برای بیشتر بزرگسالان سالم، حذف یک وعده غذایی تأثیر چشمگیری بر کارهای روزمره مانند مطالعه، برنامه‌ریزی یا حل مسائل ندارد. اما در کودکان و نوجوانان، وعده صبحانه همچنان نقش حیاتی در عملکرد تحصیلی دارد.
هرچند روزه‌های طولانی‌تر ممکن است پیش از ظهر دشوارتر به نظر برسند، پژوهش‌ها نشان می‌دهد که حتی روزه‌داری ۱۶ ساعته نیز عملکرد شناختی را کاهش نمی‌دهد، گرچه افراد ممکن است احساس تمرکز کمتری داشته باشند.
با این حال، افراد دارای شرایط پزشکی خاص، زنان باردار یا افرادی که سابقه اختلالات خوردن دارند باید پیش از روزه‌داری با پزشک مشورت کنند. این نتایج برای روزه‌های چندروزه، بیماری یا کم‌آبی شدید قابل تعمیم نیست.
نتایج این تحقیق در مجله معتبر Psychological Bulletin منتشر شده است.
