وقتی درباره سلامت روان صحبت می‌کنیم، اغلب ویژگی‌هایی مانند انعطاف‌پذیری یا روان‌نژندی در مرکز توجه قرار می‌گیرند. با این حال، یک ویژگی دیگر نیز وجود دارد که quietly اما قدرتمند بر تجربه افراد از جهان اثر می‌گذارد: حساسیت.
برای برخی، این ویژگی به معنای خلاقیت، همدلی و آگاهی است. برای دیگران، حساسیت می‌تواند چالش‌هایی همچون تحریک‌پذیری بیش از حد و آسیب‌پذیری در برابر استرس به همراه داشته باشد.
حساسیت چیست؟
حساسیت، که گاهی به عنوان «حساسیت محیطی» تعریف می‌شود، نشان می‌دهد افراد چگونه محیط اطراف خود را درک کرده و به آن واکنش نشان می‌دهند. برآوردها نشان می‌دهد حدود ۳۱ درصد جمعیت در دسته افراد بسیار حساس قرار می‌گیرند. این افراد جزئیات ظریف را متوجه می‌شوند، عمیق‌تر احساس می‌کنند و تجربیات را شدیدتر از دیگران پردازش می‌کنند.
دانشمندان معتقدند حساسیت ریشه‌ای زیستی دارد و تحت تأثیر ژنتیک و فعالیت‌های مغزی در نواحی مرتبط با همدلی و بازتاب قرار می‌گیرد.
مقیاس افراد بسیار حساس (HSPS)
برای سنجش حساسیت، از ابزاری به نام مقیاس افراد بسیار حساس (HSPS) استفاده می‌شود که سه بُعد اصلی دارد:
- آسانی در تحریک‌پذیری (Ease of Excitation)
- آستانه حسی پایین (Low Sensory Threshold)
- حساسیت زیبایی‌شناختی (Aesthetic Sensitivity)
هر یک از این ابعاد به شیوه‌ای متفاوت بر سلامت روان تأثیر می‌گذارد.
ارتباط حساسیت با مشکلات روانی
بررسی ۳۳ مطالعه نشان داد که حساسیت با طیف وسیعی از مشکلات روانی در ارتباط است. از جمله:
- افسردگی
- اضطراب
- اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
- آگورافوبیا (ترس از مکان‌های شلوغ یا باز)
- اختلال شخصیت اجتنابی
چرا این ارتباط شکل می‌گیرد؟
مکانیسم‌های اصلی عبارتند از:
- تمایل به تحریک‌پذیری بیش از حد
- واکنش‌پذیری هیجانی شدید
- پردازش شناختی عمیق‌تر
به طور مثال، افراد بسیار حساس معمولاً بیشتر روی تجربیات منفی متمرکز می‌مانند که می‌تواند منجر به نشخوار ذهنی شود. همچنین، زودتر overwhelmed می‌شوند که احساس ناتوانی و اضطراب را تقویت می‌کند.
یافته‌های پژوهشگران
تام فالکنشتاین، روان‌درمانگر و دانشجوی دکترای دانشگاه کویین مری لندن، می‌گوید:
«این گسترده‌ترین مرور نظام‌مند درباره حساسیت و سلامت روان در نوجوانان و بزرگسالان است و نخستین متاآنالیز در این زمینه که اثر این رابطه را تخمین زده است.»
این مطالعه نشان داد بین حساسیت و مشکلاتی همچون افسردگی، اضطراب، PTSD، آگورافوبیا و اختلال شخصیت اجتنابی ارتباط مثبت و متوسط وجود دارد.
درمان بهتر برای افراد حساس
طبق یافته‌ها، حدود ۳۱ درصد جمعیت عمومی بسیار حساس هستند. این گروه به احتمال بیشتری به برخی مداخلات روان‌شناختی واکنش مثبت نشان می‌دهند. بنابراین، حساسیت باید در طراحی برنامه‌های درمانی در نظر گرفته شود.
فالکنشتاین تأکید می‌کند:
- آگاهی از حساسیت میان متخصصان سلامت روان باید افزایش یابد.
- درمانگران باید بتوانند این ویژگی را در بیماران تشخیص دهند.
- برنامه درمانی باید متناسب با میزان حساسیت فرد تنظیم شود.
آسیب‌پذیری در برابر افسردگی و اضطراب
متاآنالیز این مطالعه نشان داد همبستگی متوسطی میان حساسیت و افسردگی (r = .36) و اضطراب (r = .39) وجود دارد.
- آسانی در تحریک‌پذیری و آستانه حسی پایین ارتباط قوی‌تری با پریشانی داشتند.
- حساسیت زیبایی‌شناختی تأثیر ضعیف‌تر یا متناقضی نشان داد.
نگاه گسترده‌تر به افراد بسیار حساس
مایکل پلوئس، استاد روانشناسی رشد در دانشگاه ساری و نویسنده همکار این تحقیق، می‌گوید:
«این نخستین متاآنالیز است که شواهد محکمی ارائه می‌دهد مبنی بر اینکه افراد بسیار حساس بیشتر مستعد مشکلات روانی رایج هستند.»
او افزود:
- این افراد بیشتر تحت تأثیر تجارب منفی و مثبت قرار می‌گیرند.
- محیط حمایتی می‌تواند خطر مشکلات روانی را کاهش دهد.
- در مقابل، محیط منفی این خطر را تشدید می‌کند.
نتیجه‌گیری و آینده پژوهش‌ها
پژوهشگران تأکید می‌کنند حساسیت می‌تواند یک عامل فرا تشخیصی باشد. به همین دلیل درمان باید شامل موارد زیر شود:
- آموزش تنظیم هیجان
- تمرین ذهن‌آگاهی
- تکنیک‌های آرام‌سازی
آموزش زودهنگام درباره حساسیت نیز می‌تواند به جوانان کمک کند آن را نه به عنوان ضعف، بلکه بخشی از هویت خود درک کنند.
پژوهش‌های آینده بررسی خواهند کرد که حساسیت چگونه با جنسیت، سن و تربیت تعامل دارد.
این مطالعه در مجله Clinical Psychological Science منتشر شده است.
جمع‌بندی
حساسیت یک ویژگی مهم و تأثیرگذار بر سلامت روان است. در حالی که می‌تواند آسیب‌پذیری در برابر مشکلات روانی را افزایش دهد، از سوی دیگر باعث پاسخ مثبت‌تر به درمان و رشد در محیط‌های حمایتی نیز می‌شود. بنابراین، شناسایی و مدیریت درست آن در زندگی فردی و بالینی حیاتی است.
